Naachtun

Mezoameryka, Peten, Gwatemala, Naachtun, Suutz, Królestwo Nietoperza

Naachtun – zaginiona stolica Królestwa Nietoperza

„The next objective was to find Nohochna, reported by C. L. Lundell as a new site in 1931. [..] Once at Nohochna, Mr. Ruppert recognized the site as Naachtun, discovered in 1922 by Dr. Morley. [..] Of the 45 stelae at Naachtun, 18 were found by Morley in 1922, 8 by Lundell in 1931, and 19 by the present expedition.”
– Karl Ruppert, 1933, Carnegie Institution Year Book 32

Naachtun to stanowisko archeologiczne położone w Niecce Mirador-Calakmul, w Peten (Gwatemala). Było istotnym ośrodkiem cywilizacji Majów przez całą epokę klasyczną (250-909 n.e.), choć ma wcześniejsze, preklasyczne początki i zamieszkane jeszcze przez jakiś czas po upadku klasycznej cywilizacji Majów. Ruiny odkrył w 1922 r. Sylvanus G. Morley. W 1931 r. trafił tu Cyrus L. Lundell, który odkrył również Calakmul. W 1932 r. trafiła tu za Lundellem Pierwsza Eskpedycja Carnegie Institution of Washington do Południowo-Wschodniego Campeche, prowadzona przez Karla Rupperta. W 1962 r., szukając dostrzeżonych z powietrza ruin El Mirador, klasyfikowanych wcześniej jako wygasłe wulkany, dotarł tu Ian Graham. Odległe i niedostępne stanowisko leży jakiś kilometr od granicy Gwatemali z Meksykiem. Pierwsze badania archeologiczne zaczęły się tu dopiero w XXI stuleciu.

Preklasyczne początki Naachtun

Ślady zamieszkiwania Naachtun w okresie preklasycznym są niezwykle rzadkie, archeolodzy natrafiają na fragmenty ceramiki Chicanel pochodzącej z tego okresu, podobnej do tej z Niecki Mirador-Calakmul, północnego Belize i południowego Campeche, ale nie odkryto tu do tej pory budowli pochodzących z tego okresu. Najstarsze ślady trwałego zamieszkania pochodzą z przełomu schyłkowego preklasyku – wszczesnego klasyku (150-350 n.e.), zwanego tutaj fazą Balam 1. Część ceramiki (woskowa) wykazuje dalsze inspiracje Niecką Mirador-Calakmul, podczas gdy inne (błyszcząca) przypominają tą z północnego Belize, Campeche i centralnego Peten. Co zastanawiające: ceramika z Niecki Mirador-Calakmul znajdowana jest w innych miejscach niż reszta.

Wczesnoklasyczna eksplozja Naachtun – Królestwo Nietoperza

Rozbudowa Naachtun przyspieszyła znacznie w fazie Balam 2 (AD 350-550 n.e.), co mogło mieć związek z ustanowieniem lokalnej dynastii w mieście. Informacje odszyfrowane ze stel 23 i 24 świadczą iż miasto było stolicą Suutz’ – Królestwa Nietoperza od co najmniej  8.16.4.10.1 6 Imix 4 Sek, czyli od AD 361, a lokalny władca nosił tytuł ajaw (Suutz’ Ajaw). Stela 24 wymienia kolejnego władcę, który pod koniec ósmego b’aktunu nosił już tytuł k’uhul Suutz’ ajaw (boskiego władcy Królestwa Nietoperza).

Królestwo Nietoperza było bardzo istotnym bytem politycznym w Peten, jednak wiązano je do tej pory w różnych czasach z Calakmul, Oxpemul, Uxul i Waka (El Perú). Wiadomo, że Dynastia Nietoperza panowała w Calakmul aż do zajęcia tego miasta przez władców węży (Kaanul) z Drugiego Królestwa Węża w pierwszej połowie siódmego stulecia naszej ery. Ponieważ na Jukatanie żyje prawie pół setki gatunków nietoperzy, a znane wczesnoklasyczne inskrypcje nie zachowały się zbyt wyraźnie, epigraficy dywagują, czy był to ten sam herb.

Entrada – Nowy Porządek w Naachtun

„Geograficzne mieszkali jak między Moskwą a Warszawą, jak między Paryżem a Berlinem… Nie, w naszych czasach nie ma chyba tej wagi  odpowiedników… Rzym i Kartagina chyba były ostatnie…”
– Adrian Penarski, 2017, Za parę quetzali…

Stela 24 z Naachtun odnosi się do ważnego wydarzenia z 378 r. n.e., jednego z kluczowych punktów zwrotnych w historii Majów epoki klasycznej (250-909 n.e.), nazwanego przez archeologów entradą. Denuncjuje ona boskiego władcę Naachtun jako  yajawte’ – wasala Siyah K’ahk’a, który zgodnie z inskrypcją miałby przebywać tutaj 8.17.1.4.10 9 Ok 13 Mak (15 stycznia 378 n.e. zgodnie z korelacją 584286) i 8.17.1.4.11 10 Chuen 14 Mak – dwa dni i dzień przed entradą (Stuart 2014).

W wyniku entrady, inwazji wiązanej z odległym Teotihuacan z centralnego Meksyku. doszło do zmiany układu sił na Nizinach Majów. Boski władca Yax Mutul (Tikal), być może zasiadający na tronie dzięki wpływom dawnego Chih Cha’ – legendarnego Pierwszego Królestwa Węża, rozstał się z życiem, a po roku zainstalowano w Tikal nową dynastię, przywracając Nowy Porządek. Nowy władca Tikal był synem władcy odległego Teotihuacan.

Stela 26 odkryta w 2005 r. przez Kathryn Reese-Taylor została po entradzie pozbawiona glifów, a w czasach późniejszej dominacji Węży (550-660 n.e.) spalona i pogrzebana. Znaleziony pod nią pochówek dwójki małych dzieci może mieć związek z wymianą dynastii w Naachtun w wyniku entrady (Walker 2022:56-58).

Naachtun we wczesnoklasycznych strefach wpływów

Ceramika Naachtun epoki wczesnoklasycznej (250-600 n.e.) przypomina mocno tą z centralnego Peten, a szczególnie z ośrodków wiązanych z wpływami odległego Teotihuacan takich, jak Uaxactun i Rio Azul. Archeolodzy znajdują jednak zadziwiająco mało zielonego obsydianu z wychodni w Pachuca w centralnym Meksyku, będącego jednym z dóbr kontrolowanych przez Teotihuacan. Naczynia ceramiczne z grup Águila, Dos Arroyos, Dos Hermanos i Balanza wskazują na mocne powiązania z Nizinami Majów: centralnym Peten, północnym Belize,  południowym Campeche i Rejonem Trzech Rzek.

W trakcie fazy Balam 2 wzniesiono w Naachtun najwięcej monumentalnej architektury, w tym nigdy nie dokończoną piramidę La Perdida, która w późniejszych okresach służyła mieszkańcom jako kamieniołom. W fazie Balam 3 (500-600 n.e.) architektoniczny rozwój znacznie wyhamował. Znajdowana przez archeologów ceramika z tego okresu wskazuje na silne związki z Tikal i jego sojusznikami.

Naachtun w cieniu Węża

Późnoklasyczne Naachtun to dwie całkiem różne epoki w dziejach miasta. W pierwszej miasto dostało się najwyraźniej w strefę wpływów Kaanul – Drugiej Dynastii Węża, po przeniesieniu jej Świętej Jaskini do Calakmul (630–740/750 n.e.). Przestano wtedy praktycznie konsekrować stele – objaw znajomy z jakże wielu innych podległych Wężom ośrodków (vide: Powrót do Becan), a odszyfrowane informacje ze steli 27 wskazują na obecność Wężowych Księżniczek, z którymi prawdopodobnie musieli żenić się wtedy boscy władcy Suutz’ – Naachtun.

W tym okresie zagęszczenie zaludnienia na peryferiach osiągnęło swe apogeum, a ceremonialny środek ciężkości miasta przesunął się ku placowi wschodniemu (hiszp: Plaza Este) i sąsiadującemu z nim zachodniemu kompleksowi rezydencyjnemu (hiszp: Complejo Residencial Oeste).

Obrót koła Fortuny…

Sytuacja w Naachtun zmieniła się po 750 r. n.e., czyli po upadku dynastii Węża – Kaanul. Wniesiono wtedy kompleks centralny (hiszp: Complejo Central) oraz plac Rio Bec (hiszp: Plaza Río Bec) z otaczającymi budowlami rezydencyjnymi. Znamionowało to niewątpliwie nowy okres w historii miasta – uwolnienie się od wpływów dynastii Węża – Kaanul i odnowienie związków z Yax Mutal (Tikal), która w wielkim stylu powróciła na geopolityczną scenę Nizin Majów, dwukrotnie gromiąc Węży w latach 695 i 731 n.e. Dwie odnalezione wazy w stylu Cabrito Crema Policromo mogą wskazywać na związki z dworem Sa’al (Naranjo) i związanymi z nim majańskimi miastami regionu Buenavista del Cayo.

W drugiej połowie epoki późnoklasycznej pojawia się w Naachtun coraz więcej wysokiej jakości ceramiki pochodzącej z rejonu rzeki Usumacinta, z Belize, z rejonu Tikal i z południa dzisiejszego Campeche. Obsydian w późnym klasyku, choć w większości nadal pochodził z wychodni El Chayal w Gwatemali, po 750 r. n.e. zaczął wykazywać większe zróżnicowanie. Archeolodzy znaleźli tutaj obsydian pochodzący z wychodni Otumba, Ucareo i Zacualtipán na Wyżynach Meksyku, który prawdopodobnie docierał wraz z ceramiką z regionu Usumacinta. Z terenów dzisiejszego Belize, prócz ceramiki importowano granitowe żarna (metates). Jadeit docierał do Naachtun zarówno w formie surowca jak i gotowych artefaktów. Dary morza, jak muszle i kawałki korala sprowadzano tutaj zarówno z wybrzeża Morza Karaibskiego jak i z wybrzeża Pacyfiku.

Naachtun w schyłkowym klasyku

Ostatni rozdział prosperity Naachtun to w zasadzie kontynuacja poprzedniego okresu, choć daje się zauważyć reorientację powiązań na podstawie źródeł pochodzenia importowanych dóbr wśród, których dominują już w tym okresie towary sprowadzane z dzisiejszego Belize, południa dzisiejszego stanu Campeche i regionu rzeki Usumacinta. Na szczególną uwagę zasługuje tu ceramika w stylu Naranja Fino sprowadzana z rejonu Rio Usumacinta.

Południe Naachtun zaczyna się już w owym czasie wyludniać. Aktywność przenosi się w okolice kompleksu południowego (hiszp: Complejo Sur) we wschodniej części miasta. Naachtun ewoluuje prawdopodobnie przechodząc w tym czasie od świata zarządzanego przez k’uhul ajawtak – boskich władców pod kontrolę możnych rodów szlacheckich. Upadek znaczenia dynastii Suutz’ o dziwo nie wiązał się z końcem Naachtun, które nadal miało swój udział w globalnej sieci wymiany towarów na terenie Mundo Maya. Kompleks południowy przeszedł w tym czasie liczne renowacje i modyfikacje.

Nachtuun w czasach upadku

Obraz upadku Naachtun wskazuje na postępujący i stopniowy proces. Materiał archeologiczny zawiera na ślady licznych obrzędów odprawianych w już porzuconych i zrujnowanych budynkach. W odróżnieniu od wielu innych majańskich ośrodków z okresem tym nie wiąże się tutaj deforestacja i degradacja środowiska naturalnego. Być może ten fakt pozwolił Naachtun spokojnie dogorywać w świecie, w którym większość majańskich ośrodków na centralnych Nizinach Majów została porzucona praktycznie z dnia na dzień.

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

Bibliografia:

Dussol, Lydie; Michelle Elliott, Dominique Michelet, Philippe Nondédéo (2016) Ancient Maya sylviculture of breadnut (Brosimum alicastrum Sw.) and sapodilla (Manilkara
zapota (L.) P. Royen) at Naachtun (Guatemala): A reconstruction based on charcoal analysis, „Quaternary International”, http://dx.doi.org/10.1016/j.quaint.2016.10.014

Mathews, Peter; Kathryn Reese-Taylor, Marcelo Zamora, Alexander Parmington (2004) The Monument at Naachtun, Peten

Nondédéo, Philippe; Alfonso Lacadena, Dominique Michelet et alia (2014) Una mirada hacia Naachtun después de cinco años de investigación (Proyecto Naachtuun 2010-2014)

Nondédéo, Philippe; Julien Hiquet, Dominique Michelet et alia (2014)(Proyecto Peten-Norte Naachtuun 2010-2014: Informe de la Quinta Temporada de Campo 2014

Nondédéo, Philippe; Alejandro Patiño, Julien Sion,
Dominique Michelet, Carlos Morales-Aguilar (2013) Crisis Multiples en Naachtun: Aprovechadas, superadas e irreversibles, (w:) Marie-Charlotte Arnauld & Alain Breton (eds.) Millenary Maya Societies: Past Crises and Resilience, Mesoweb, s. 122-147

Rangel, Martin; Kathryn Reese-Taylor, Silvia Alvarado et alia (2013) Proyecto Arqueologico Naachtuun 2004-2009 Informe No. 2: Segunda Temporada De Campo En El Sitio Arqueológico Naachtun

Rangel, Martin; Kathryn Reese-Taylor (2005) Proyecto Arqueologico Naachtuun 2004-2009 Informe No. 1: Primera Temporada De Campo En El Sitio Arqueológico Naachtun