Tonina (Po’ / Popo’)

„Wkrótce po opuszczeniu ranczo, z odległości mili niemalże, ujrzeliśmy na wysokim wzniesieniu, poprzez otwarcia pomiędzy koronami drzew porastających wokół jedną z budowli Tonina, jak określają w tych stronach Indianie kamienne domy.”
– John. L. Stephens, 1841,
Incidents of travel in Central America, Chiaps and Yucatan

Tonina, Mezoameryka, Chiapas, wyżyny Majów, archeologia, Po’, Popo’, Meksyk

Wyryte w zboczach wzgórza, Tonina (Po’ / Popo’ / Po’o-che) piętrzy się w Dolinie Ocosingo na Wyżynie Chiapas, otoczone łańcuchami wielu innych wzgórz. Mimo geograficznego usytuowania w Sierra Madre de Chiapas, na północnych rubieżach Wyżyn Majów, Tonina było istotnym graczem na politycznej szachownicy Nizin Majów. Tonina to jeden z najbardziej agresywnych ośrodków w epoce późno- i schyłkowoklasycznej. Usytuowane 64,5 km na południe od Palenque, było jego największym, zaprzysięgłym rywalem. Zmienne losy tej wojny obracały się niczym Rota Fortunae, szczodrze serwując obu stronom konfliktu spektakularne zwycięstwa i klęski.

Wojny Tonina (Po’ / Popo’)

Choć inskrypcje w Tonina wyryte są w takim samymi glifami jak te na Nizinach Majów, w królestwie Po’ / Popo’ mówiono najprawdopodobniej językiem tzeltal nie ch’olan, podobnie jak w innych ośrodkach rozrzuconych po Sierra Madre de Chiapas, jak: Chinkultic, Sacchana, Tila, Joloniel, Yalaltsemen, Tenam Puente czy Santa Elena Poco Uinic. Zmarły profesor Alfonso Lacadena uważał, że inskrypcje w Tonina zapisane są właśnie w tzeltalskim. Niektórzy badacze, jak Eric Taladoire czy Maricela Ayala Falcón, właśnie tą odmiennością językową usiłują tłumaczyć wrogość, jaką królestwo Po’ / Popo’ darzyło swych mówiących zachodnim chola’n sąsiadów.

Brak dowodu nie jest wprawdzie dowodem braku, jednak istotnie w inskrypcjach, póki co, brak jest jak dotąd śladów jakichkolwiek wojen jakie władcy Po’ / Popo’ mogliby toczyć z innymi ośrodkami Tzeltali (Taladoire 2014:64). Inni, jak Juan Yadeun Angulo, zwracają jednak uwagę na podobnieństwo ceramiki w Tonina okresu klasycznego do tej z Nizin Majów, a dopiero posklasycznej do sąsiedniej, tzeltalskiej (Ruiz Gonzalez 2021:20).

Wojownicy ze stadionów…

Jednym z pierwszych obiektów architektonicznych, jaki rzuca się w oczy, po wkroczeniu na teren stanowiska archeologicznego Tonina, jest boisko do pitz (pok-ta-pok). Nietypowe, bo wkopane w grunt, tzw. zanurzone, ma wyraźny kształt podwójnej litery T, albo I z dwoma mocnymi poprzeczkami. Na stanowisku Tonina, u podnóża akropolu, znajduje się także drugie, mniejsze boisko do pok-ta-pok, już o standardowej konstrukcji. Zanurzone boisko w Tonina stanowi, chyba jak żadne inne w Mezoameryce, apoteozę wojny.

Fortuna kołem się toczy – zmienne losy wojny…

W 687 r. n.e. królestwo Popo’ – Tonina zostało pogromione przez armię B’aakal – Palenque, być może stało się to jednak prelludium stulecia pod znakiem rewanżu. Po kilku zwycięskich potyczkach z sojusznikami czy wasalami B’aakal, armia Popo’ odniosła wielkie zwycięstwo nad B’aakal – Palenque w 711 r. n.e., w sto lat od druzgocącej klęski zadanej B’aakal przez armię Kaanul – Dzibanche/Calakmul, a do niewoli dostał się władca B’aakal K’inich K’an Joy Chitam II, co uwieczniono na słynnym monumencie 122 (Taladoire 2014:60,64).

Zgodnie z inskrypcją na monumencie 153 w 716 r. n.e. Popo’ zostało pobite przez dynastię Kaanul z Calakmul, gdzie panował w tym czasie Yuknoom Took K’awiil, który złożył być może wizytę w Tonina 10 lat później (monument 171). Niektórzy uważają, że w rok później Popo’ – Tonina oddała cios, biorąc do niewoli któregoś z sajali Węży (Ruiz Gonzalez 2021:45), jednak bardziej prawdopodobną wersją jest, że w 717 r. n.e. armia Popo’ – Tonina zwyciężyła Tortuguero – enigmatyczny ośrodek, którego władcy pieczętowali się takim samym glifem herbowym co dynastia B’aakal (Taladoire 2014:60,64).

Za panowania słynnego K’inich B’aaknal Chaak armie Popo’ – Tonina złupiły ośrodki La Mar oraz niezidentyfikowane do tej pory Anay Té. W latach 715 i 786 n.e. armia Popo’ – Tonina odniosła zwycięstwa nad Bonampak, a następnie nad Sak Tzi (zidentyfikowane ostatnio w innym miejscu niż dotychczas typowane stanowisko Plan de Ayutla) i Pomoy, znajdujące się prawdopodobnie gdzieś w południowo-wschodnim Chiapas, nad rzeką Usumacinta. Królestwo Popo’ – Tonina zostało zdezintegrowane wskutek najazdu po 909 r. n.e. (Taladoire 2014:60,64)

Królestwo Po’ / Popo’ (Tonina)

Konsternację badaczy budzi od dawna pytanie: w jaki sposób królestwo o niewielkim obszarze odniosło tyle zwycięstw nad sąsiadami: B’aakal – Palenque, Bonampak czy Sak Tzi? Militarne sukcesy Popo’ – Tonina, podobnie jak w wypadku armii węży Kaanul – Dzibanche/Calakmul, opierały się przecież na dalekich rajdach, wymagających sprawnej logistycznie armii, zdolnej do długich ekspedycji na wrogich terytoriach. Królestwo Po’ / Popo’ obejmowało tymczasem swym obszarem ledwie Dolinę Ocosingo, prawdopodobnie obszar Chilón-Bachajón i być może Dolinę Oxchuc (Ruiz Gonzalez 2021:37; Taladoire 2014:48-50).

Czy to ze względu na górzyste ukształtowanie terenu na Wyżynach Majów, czy może raczej z innych, organizacyjnych powodów, satelitarne ośrodki Popo’ – Tonina znajdowały się znacznie bliżej stolicy królestwa niż w przypadku przykładowych królestw na Nizinach Majów. Pierwszy pierścień drugorzędnych ośrodków, jak: Mosil, Laltic, Petulton, El Miradero, Pestac Alto, Quexil, Chijillte czy Cololte A jest odległy od stolicy zaledwie 7 km przy standardowych średnio 20 km na Nizinach. Santo Ton leży o 14 km od Tonina. W odróżnieniu od królestw Majów z Nizin, w tych drugorzędnych ośrodkach obecne są monumenty, boiska do pok-ta-pok i niewielkie świątynie. Najbardziej peryferyjne ośrodki w królestwie Po’ / Popo’ to odległe o jakieś 35 i 40 km od Tonina Guaquitepec i Xoc (Taladoire 2014:48,60).

Do chwili obecnej w Dolinie Ocosingo rozpoznano łącznie 115 stanowisk archeologicznych, z których osiem pochodzi z okresu późnopreklasycznego, cztery ze wczesnoklasycznego, 60 z późnoklasycznego, 35 ze wczesnopostklasycznego, a trzy z późnopostklasycznego. Prawie wszystkie stanowiska, poza preklasycznymi, znajdują się na wzgórzach piaskowcowych lub na zboczach doliny (Ruiz Gonzalez 2021:37).

Płonąca północna granica Popo’

Enigmatyczna pozostaje afiliacja tzeltaskich ośrodków na północnym-zachodzie: Tila, Chulum, Cruztun i Ujaltón. Mogła ona zmieniać się w czasie w miarę obrotów koła fortuny w militarnych zmaganiach z B’aakal – Palenque (Taladoire 2014:48). Peter Matthews postulował granicę między Popo’ – Tonina a B’aakal – Palenque na Río Tulija. Rzeczywiście brak jest znaczących ośrodków w dolinie rzeki Tulija, monumenty (ołtatrz i stela) przypominające te z Tonina znajdujemy za to w klasycznym ośrodku Cutiepa, położonym 15 km na południe. Natomiast w ośrodkach Miraflores i El Retiro położonych wzdłuż szlaku Agua Blanca – Salto de Agua. Późnoklasyczne Ha K’inna, umiejscowione na szczycie Góry Don Juana, prócz architektury przypominającej Grupę Krzyża z Palenque nadaje się wyśmienicie na punkt obserwacyjny. Nie ulega wątpliwości, że północne rubieże Popo’ było gorącym terytorium z płynną i płonącą granicą (Taladoire 2014:47,53-56)

Południowa granica z górskich mgieł

Południowe granice królestwa Popo’ opierają się raczej na domysłach. Przesłanki strategiczne sugerują umieszczenie stanowiska Xoc pod wpływami Popo’, gdyż znajduje się ono na szlaku militarnych wypadów z Tonina w kierunku Plan de Ayutla, Bonampak i rzeki Usumacinta. Położone na południe od rzeki Jatate stanowisko Santa Elena Poco Unic, ze swymi stanowiskami satelitarnymi Puerto Rico i El Amparo, architektonicznie, bardziej niż Tonina, przypomina południowe stanowiska Tetzali, jak: Chinkultic, Tenam Rosario i Tenam Puente (Taladoire 2014:56-59).

Korytarz Zoque na zachód

Zespół stanowisk tworzących kompleks archeologiczny położony na północny-zachód od Tonina: Chilon, Mukana, Natentsun i Nachoj oraz Bolonkin, mógł stanowić korytarz handlowy z Wyżynami Chiapas i regionem Zoque, aż do wybrzeża Zatoki Meksykańskiej. Bolonkin było prawdopodobnie również sojusznikiem militarnym (Ruiz Gonzalez 2021:42).

Wpływowa arystokracja Popo’

Analizując inskrypcje z Tonina i mając na uwadze militarną sprawność królestwa Popo’ badacze, jak Eric Taladoire, postulują o większą władzę blisko związanej z tronem Popo’ arystokracji. Dostojnicy o tytule aj k’uhuun, jak np.: Aj Ch’aaj Naah i K’el Ne Hix – mianowani przez boskiego władcę Po’ K’inich Hix Chapat, pełnić mogli rolę namiestników, hetmanów, a nawet regentów Popo’. (nieżyjący profesor Lacadena twierdził, że tytuł ten mógł oznaczać: „ten od boskich książek”). Ich potomkowie mogli zostawać władcami, żeniąc się z księżniczkami królewskiej krwi, ich pozycja znacznie więc przekraczała znaną z Nizin Majów pozycję sajal. Badacze zwracają uwagę, że inskrypcje w ośrodkach Tzeltali pozbawione są rozbudowanej genealogii władców, szczególnie linii męskiej, tak istotnej dla boskich władców państw na Nizinach Majów (Ruiz Gonzalez 2021:20; Taladoire 2014:61-64).

Odkrywanie Tonina

Położenie geograficzne Tonina

Stanowisko archeologiczne Tonina znajduje się w Dolinie Ocosingo, rozłożonej wokół środkowego biegu rzeki Jataté i jej dopływów: Chantechac i Rio de la Virgen. Centralna część doliny jest płaska, podzielona między strefy zalewowe i wyżej położone tarasy, pomiędzy dwoma łańcuchami piaskowcowych wzgórz. Większość dawnych osad i miast Majów, w tym Tonina, znajduje się na tych wzgórzach. Mała drugorzędna dolina, oddzielona pasmem wzgórz, lezży bezpośrednio na północ od doliny głównej (Taladoire 2017:145). Stanowisko archeologiczne Tonina usadowione jest na wzgórzu o wysokości 900 m n.p.m. (Ruiz Gonzalez 2021:33).

Klimat i zasoby naturalne Doliny Ocosingo

Klimat regionu jest ciepły i wilgotny, ze średnią temperaturą 27°C i średnimi opadami w wysokości 1200-1400 mm w porze deszczowej, która trwa od maja do października, 90-119 dni. Pomiędzy listopadem a kwietniem średnia temperatura wynosi 24°C, zaś opady 300-350 mm, z 30-59 dniami ze znacznymi opadami deszczu. Przeważający wiatr w regionie Ocosingo wieje z południowego-zachodu na północny-wschód. Dzięki klimatowi i geomorfologii w dolinie tej występuje ogromne bogactwo zasobów naturalnych, z wiecznie zieloną roślinnością tropikalną i wiecznie zielonym lasem (Ruiz Gonzalez 2021:35-36).

Stolica, która nigdy nie zaginęła…

Z istnienia opuszczonego miasta Tonina zdawano sobie sprawę od czasów konkwisty. Współczesna nazwa stanowiska oznacza Kamienny Dom w tzeltal, języku jednego z narodów Majów, zamieszkujących po dziś dzień Chiapas. Ponieważ Tonina leży niedaleko Palenque nie dziwi, że w 1833 r. pojawił się tu kontrowersyjny Jean-Frédéric Maximilien hrabia de Waldeck, a w 1840 r. wielcy odkrywcy i podróżnicy: John Lloyd Stephens i Frederick Catherwood. Stephens wykonał pierwszą mapę stanowiska archeologicznego, później zrobił to również Karl Sapper, znany już teraz z odkrycia Rio Bec A.

W 1896 roku Eduard i Cecilia Seler zrobili dokumentację zdjęciową oraz papierowe odlewy niektórych zabytków, podobnie jak Alfred Tozzer, już na początku XX w. W latach 1922–25 w Tonina pracowali archeolodzy Franz Blom i Oliver La Farge. W 1925 r. pojawił się tu Heinrich Berlin, a w 1944 sir J. Eric S. Thompson i Sylvanus G. Morley (Ruiz Gonzalez 2021:36). W latach 1978-79 bogaty materiał zdjęciowy i szkice monumentów i inskrypcji z Tonina zebrała Linda Schele. Stephens opisał w „Przypadkach z podróży…” labirynt z Tonina, tzw. Inframundo – budynek, który symbolizuje jaskinię, majański portal w zaświaty.

Badania archeologiczne w Tonina

Pierwsze eksploracje archeologiczne stanowiska Tonina przeprowadzili Frans Ferdinand Blom i Oliver La Farge w 1925 r. Z racji na unikalny styl, wszystkie znajdowane stele czy rzeźby postanowili nazwać monumentami, numerowanymi zgodnie z kolejnością odkrycia. Oznaczyli 30. Pierwsze badania archeologiczne w Tonina realizowali później w latach 1972-1982 Pierre Becquelin oraz Claude Baudez, w ramach Francuskiej Misji Archeologicznej do Meksyku (Mission Archeologique Française et Ethnologique au Mexique), do których dołączył później Eric Tadaloire.

Na jej zakończenie mieli zarejestrowanych 141 monumentów oraz 115 obiektów nowej kategorii: fragment. Taladoire i Becquelin przeprowadzili też intensywny rekonesans Doliny Ocosingo, w ramach którego zbadali powierchniowo 29 stanowisk w sektorze Sivaca, 12 stanowisk w Ocosingo Oeste, 19 stanowisk w Ocosingo Este, 29 stanowisk w Mosil, 21 stanowisk w Quexil-Ashin-Chamumun i 20 stanowisk w bezpośredniej strefie Tonina (Ruiz Gonzalez 2021:37).

Od 1982 r. badania archeologiczne w Tonina prowadzi Juan Yadeun Angulo z INAH , który wraz Ianem Grahamem i Davidem Stuartem oznaczał nowe monumenty jako CMHI (Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions). Do chwili obecnej na terenie stanowiska archeologicznego Tonina oznaczono ponad 200 monumentów i około 130 fragmentów. Badania nadal trwają, a kolejne lata przynoszą interesujące odkrycia archeologiczne.

W sierpniu 2022 INAH poinformował o odkryciu zaskakujących znalezisk w jednej z katakumb wielkiego akropolu w Tonina, które w powiązaniu z badaniami epigraficznymi znaczników boiskowych doprowadziły do niezwykle rewolucyjnych wniosków (vide => Zadziwiające rytuały pogrzebowe w Tonina – czy Majowie przeobrażali swoich arystokratów w piłki? „Archeowieści” 2022).

Tajemnicze początki Po’ / Popo’

Satelitarne stanowiska Tonina: Mosil C i Toniná Norte, datowane są na okres późnopreklasyczny, Santa Teresa na wczesnoklasyczny. Położone w widłach rzek Jataté i la Virgen stanowisko Mosil C mogło być pierwszą iskrą cywilizacji Majów w rejonie Ocosingo (Ruiz Gonzalez 2021:37,45,48)

Monumentalna architektura, jaką podziwiać można na stanowisku archeologicznym w Tonina jest późnoklasyczna. Miasto to musiało jednak posiadać przynajmniej wczesnoklasyczne korzenie. Jedna z VIII-wiecznych inskrypcji odnosi się do enigmatycznego władcy o niemożliwym jeszcze do odczytania imieniu i wydarzeń z 217 r. n.e. Postać kolejnego zidentyfikowanego władcy Tonina pochodzi z okrągłego ołtarza (monument 160), datowanego na 514 r. n.e. Monument 168, konsekrowany w 577 r. n.e. wymienia boskiego władcę Po’ – k’uhul Po’ ajaw, którego imię mogło brzmieć Bahlam Yaxuun Tihl i który wstąpił na tron w 563 r. n.e.

Już wczesnoklasyczne nawiązania do władców Po / Popo’, mają związek z wojną. Tron z położonego 72 km na północ stanowiska Chinikiha nad rzeką Usumacinta wspomina jeńca z Tonina, wziętego w roku 573 n.e. Natomiast jedna z inskrypcji na monumencie 160 w Tonina anonsuje śmierć kogoś z dynastii Kaanul w 505 r. n.e. (9.3.10.16.0 9 Ajaw 3 Saksihoom), która w tym czasie miała jeszcze swoją siedzibę w Dzibanche.

Sekwencja ceramiczna Tonina

W Tonina wyróżnić można dwa rozłączne style ceramiczne: klasyczny i postklasyczny. Pierwsze trzy fazy ceramiczne zidentyfikowane na terenie Tonina, składające się na pierwszy styl, mają związki z Nizinami Majów i Peten, odpowiadając kolejnym horyzontom Chicanel, Tzakol i Tepeu. Ich charakterystyczne typy to odpowiednio: Pamtelá White, Quechil White Ribbed i Incised Red Mosil (Ruiz Gonzalez 2021:45-46).

Wach	Późny Preklasyk	AD 0-300
May	Wczesny Klasyk	AD 330-550
Ixim	Późny Klasyk	AD 600-840
nieokreślona	Schyłkowy Klasyk	AD 840-1000
Chenek	Wczesny Postklasyk	AD 1000-1250
Chib	Późny Posktlasyk	AD 1250-1528

Dwie ostatnie fazy wykazują bliskie relacje z Wyżynami Majów i składają się na drugi styl ceramiczny Tonina. Faza Chenek (1000-1250) zawiera typy: Huistan Duro, San Gregorio Coarse i Ucutsin oraz nieco pomarańczowych Silho i trochę Tohil Plumz. Faza Chib (1250-1528) zawiera typy: Huistan Hard i San Gregorio Burdo, jest więc porównywalna z fazą Lum z Wyżyn Chiapas (Ruiz Gonzalez 2021:45).

Późnopreklasyczny kompleks Wach jest odnajdywany na ośmiu stanowiskach w Dolinie Ocosingo, wczesnoklasyczny May jedynie na czterech. Późnoklasyczny kompleks Ixim reprezentuje rozkwit, wyznaczając zasiedlenie 60 stanowisk. Wczesnopostklasyczna ceramika Chenek znajdowana jest już tylko na 15 stanowiskach, podczas gdy późnopostklasyczna ceramika Chib jedynie na trzech (Ruiz Gonzalez 2021:46).

Tonina, a upadek klasycznej cywilizacji Majów

Warto zaznaczyć kontynuację zasiedlenia Tonina w okresie schyłkowoklasycznego upadku cywilizacji Majów, mimo inwazji jakiej ofiarą miasto padło na początku X stulecia. O inwazji świadczą zniszczone monumenty, wykorzystane później jako elementy konstrukcji. Ceramika faz Ixim i Chenek występuje sobie współcześnie w okresie schyłkowoklasycznym. Zmieniają się jednak zwyczaje pogrzebowe, a istniejąca architektura zaczyna być wykorzystywana w inny sposób. Wielki akropol, a w szczególności jego piąta platforma jest nadal cmentarzyskiem dla zamieszkujących Tonina Majów kultury Chenek, jednak groby władców i arystokratów ery klasycznej są rabowane i wykorzystywane ponownie, zaś szczątki ich królewskich mieszkańców traktowane bez większego szacunku (Ruiz Gonzalez 2021:46,48-49).

Postklasyczni squattersi w Tonina

Stawia to kulturową kontynuację pod znakiem zapytania. Trudno więc stwierdzić czy kontynuacja zasiedlenia Tonina, wykraczająca poza horyzont schyłkowoklasycznego kolapsu cywilizacji Majów, była wynikiem szybkiej odbudowy miasta przez okoliczną populację, czy może jednak efektem podboju. Na drugiej platformie wielkiego akropolu pojawia się budowla F5-2. Znaczenie Tonina w okresie wczesnopostklasycznym staje się marginalne, nowym centralnym ośrodkiem wczesnopostklasycznej kultury Chenek w Dolinie Ocosingo staje się Chamumún, zaś późnopostklasycznej Chib – Tzajalchib. Populacja kultury Chib kontynuowała plądrowanie grobów oraz destrukcję stiukowych płaskorzeźb, podobnie jak poprzednicy Chenek, wykorzystując wielki akropol zarówno jako nekropolię jak i przestrzeń mieszkalną (Ruiz Gonzalez 2021:49-50).

Tonina po konkwiście

W 1537 r. w Dolinie Ocosingo powstały encomiendas, założone przez Hiszpanów przybyłych z terenu obecnego meksykańskiego stanu Tabasco. Tonina stało się „kamieniołomem” dla pobliskiego kolonialnego miasta Ocosingo. W 1545 r. Dominikanie skoncentrowali rdzenną ludność we wsiach. 20 lat później w Dolinie Ocosingo osiedlili się Lakandoni z Pochutli. W 1712 r. wybuchło powstanie Tzetzali, którego skutkiem było wycofanie się Hiszpanów z Ocosingo (Ruiz Gonzalez 2021:49-50). W 1994 r. w Chiapas wybuchło kolejne majańskie powstanie, w trakcie którego oddziały Zapatystów broniły się długo w Ocosingo przed meksykańską armią.

Ostatnia data w Długiej Rachubie…

Historia cywilizacji Majów podzielona została na trzy ery: preklasyczną, klasyczną i postklasyczną – w istocie głęboka odmienność kulturowa w ceramice, architekturze czy piśmie skłaniała niektórych spośród badaczy do postrzegania preklasycznych, klasycznych i postklasycznych Majów, jako trzy odmienne cywilizacje. Chociaż granice pomiędzy erami są umowne faktem jest, że wszystkie trzy ery skończyły się upadkiem, który w niektórych częściach świata Majów przyszedł wcześniej w innych zaś nieco później.

Powszechne wyludnienie wielkich miast na Nizinach Majów wyznacza koniec ery klasycznej (dzielonej na okresy: wczesno-, późno- i schyłkowoklasyczny), której granica sygnowana jest ostatnimi datami w Długiej Rachubie – specyficznej formie zapisu kalendarycznego prezentującego liczbę dni jaka upłynęła od stworzenia obecnej wersji świata. Długa Rachuba nie była używana przez Majów późniejszej ery, postklasycznej, a ostatnią datą jaką znajdujemy w inskrypcjach jest czwarty k’atun dziesiątego baktunu: 10.4.0.0.0. Jedną z trzech znanych obecnie właśnie takich inskrypcji odkryto w Tonina (monument 101). Drugą na steli 61 w Calakmul, trzecią i najmłodszą z nich (10.4.1.0.0) na steli 6 w Itzimte na północy Półwyspu Jukatan (Ebert et al. 2014).

Architektura Tonina

Tonina – Dom z Kamienia, zgodnie ze współczesną nazwą w języku tseltal, kojarzona jest głównie z wielkim akropolem, którego wysokość od podstawy po obecny wierzchołek najwyższej piramidy mierzy około 71 m. Korzenie wielkiego akropolu sięgają 350 r. n.e. Był on jednak długo rozbudowywany, a następnie przebudowywany aż do końca czasów, po konkwistę, od kiedy, dla odmiany zaczął służyć jako skład materiałów budowlanych dla pobliskiego kolonialnego miasta Ocosingo.

Juan Yadeun Alguna wyróżnia trzy rozbudowujące wielki akropol dynastie, którym nadał kryptonimy: Señores del Inframundo (Władcy Zaświatów), Garra del Jaguar y del Cráneo de la Serpiente (Wojownicy Szponu Jaguara i Czaszki Węża) i Lugar de los Cautivos Celestes (Miasto Boskich Jeńców). Sekwencja mniej lub bardziej znanych 10 władców opiera się jednak dopiero na epoce późnoklasycznej (Władca 1 z monumentu 106 rządził w latach 615-665 n.e.).

Pod koniec VI w. większość pałaców, świątyń, platform, a nawet schodów wielkiego akropolu Tonina została rytualnie zamknięta. Na tej bazie w latach 650-790 n.e. zbudowana została druga faza, powielająca generalny układ wielkiego akropolu jednak w większych proporcjach i z nowymi dekoracjami, które ulepszano aż do początku IX w., kiedy miało miejsce kolejne rytualne zamknięcie i trzecia faza rozbudowy, zrealizowana w latach 790-840 n.e.

Wielki akropol Tonina jest zorientowany na osi północ-południe. Wschodni stok zajmują dynastyczne pałace ze sklepieniami kroksztynowymi, wewnętrznymi dziedzińcami, dekorowanymi rzeźbami, stiukowymi reliefami oraz inskrypcjami. W części zachodniej znajdują się prostej konstrukcji platformy, nadbudowywane konstrukcjami z materiałów nietrwałych, brakuje tu sztukaterii, inskrypcji i rzeźb (Ruiz Gonzalez 2021:50-51).

Koniec czasów w Popo’ i kontynuacja zasiedlenia Tonina

Zakłada się, że królestwo Popo’ (Tonina) dotrwało końca cywilizacji na Nizinach Majów i przetrwało upadek sąsiednich królestw ze stolicami w Palenque, Pomona, Piedras Negras, Yaxchilan, Bonampak, Lacanha, czy Plan de Ayutla, dzięki gospodarczym powiązaniom z Wyżynami Majów, z którymi łączyło je najwyraźniej więcej niż tylko wspólny język tzeltal. Po 909 r. n.e. miasto niewątpliwie zostało najechane i zniszczone przez wciąż niezidentyfikowanych agresorów, jednak Tzeltale najwyraźniej szybko doń powrócili i próbowali jakoś odtworzyć jego moc, o czym świadczyć może struktura F5-2 wzniesiona w tym czasie na wielkim akropolu. Tonina było zamieszkiwane również w erze postklasycznej, aż po hiszpańską konkwistę w 1528 r. (Taladoire 2014:64,50).

UWAGA: Podstrona ma charakter notatek roboczych i znajduje się w stałej rozbudowie.

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

Bibliografia:

Ayala Falcón, Maricela (1997) Who Were the People of Toniná?, The Language of Maya Hieroglyphs, s.69-75, Martha Macri & Anabel Ford (eds.). Precolumbian Art Research Institute, San Francisco

Ayala Falcón, Maricela (1995) The History of Toniná through its Inscriptions”, (dysertacja) University of Texas at Austin

Ebert, Claire E.; Keith M. Prufer, Martha J. Macri, Bruce Winterhalder, Douglas J. Kennett (2014) Terminal Long Count Dates and Disintegration of Classic Period Maya Polities, „Ancient Mesoamerica” 25(2), s.337-356 https://www.jstor.org/stable/26296609

Graham, Ian; Lucia R. Henderson, Peter Matthews, David Stuart (2006) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions Volume 9 Part 2; Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge

Graham, Ian; Peter Matthews (1999) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions Volume 6 Part 3; Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge

Graham, Ian; Peter Matthews (1996) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions Volume 6 Part 2; Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge

Martin, Simon & Nikolaï Grube (2000) Chronicle of the Maya Kings and Queens. Deciphring the Dynasties of the
Ancient Mayas. Thames and Hudson, Londyn

Matthews, Peter (1983) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions Volume 6 Part 1; Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge

Sánchez Gamboa, Ángel A. & Guido Krempel (2019) Chak Baluun Chaak with Atlatl and Shield: A Preliminary Analysis of Tonina Monument 186. „Mexicon” 41(6), s. 154-156 http://www.jstor.org/stable/45386004

Sánchez Gamboa, Ángel A.; Alejandro Sheseña & Guido Krempel (2019) Nuevos datos sobre Aj Ch’aaj Naah, Aj K’uhuun de Toniná, „Journal de La Société Des Américanistes” 105(2), s. 45-68. https://www.jstor.org/stable/26883368

Scherer, Andrew K. (2012) The Classic Maya sarcophagus: Veneration and renewal at Palenque and Tonina, „Anthropology and Aesthetics” 61/62, s. 242-261 http://www.jstor.org/stable/23647833

Skidmore, Joel (2004) New Ballplayer Panel from Tonina, „Mesoweb”

Stephens, John L. (1841) „Incidents of travel in Central America, Chiapas and Yucatan” vol. 2, Harper & Brothers, Nowy Jork

Stuart, David (2013) Tonina’s Curious Ballgame, „Maya Decipherment”

Stuart, David (2011) An Update on the Tonina Captives, „Maya Decipherment”

Stuart, David (2011) New Captive Sculptures from Tonina, „Maya Decipherment”

Taladoire, Eric (2017) El territorio de Tonina, Chiapas, „Journal de La Société Des Américanistes” 103(2), s. 141-174 https://www.jstor.org/stable/26371508

Taladoire, Eric (2014) Towards a Reevaluation of the Tonina Polity, „Estudios de Cultura Maya” XLVI, s. 45-70

Trześniowski, Przemek A. (2023) Nieznany władca Popo’: nowe odkrycia w Tonina, „Archeowieści” 2023

Trześniowski, Przemek A. (2022) Zadziwiające rytuały pogrzebowe w Tonina – czy Majowie przeobrażali swoich arystokratów w piłki? „Archeowieści” 2022