Ek Balam (Gwiazda Jaguara)

Mezoameryka, Jukatan, archeologia Majów, Ek Balam

Ek Balam to stanowisko archeologiczne na północnym Jukatanie, nieopodal Temozón, 25 km na północ od Valladolid. Obecnie należy do najbardziej popularnych, pod względem ilości odwiedzających je turystów, tuż po Chichen Itza, w czym nie przeszkadzają dość wysokie ceny biletów. Stanowisko archeologiczne Ek Balam cechowało się w przeszłości unikalną atmosferą zapomnianego miejsca w środku północno-jukatańskiej selwy. Niewątpliwą zaletą tego miejsca jest monumentalna architektura: potężny akropol ze wspaniałym grobowcem w stylu Chenes i piramidy, na które wciąż można się wspinać.

Ek’ Balam – stolica Talol

Nazwa Ek Balam (Ek’ Balam) jest wymieniana w XVI-wiecznych źródłach kolonialnych. W epoce późnoklasycznej była to stolica dawnego królestwa Talol. Swego rodzaju wyjątkiem na skalę północnych Nizin Majów jest fakt, że w Talol / Ek Balam panowała dziedziczna dynastia, której protoplastą był Ukit Kan Leʼk Tokʼ. Jego imię możecie znaleźć na steli, tuż po przekroczeniu murów i wejściu na teren ceremonialnej części miasta oraz na zadziwiających stelach zwieńczonych głowicami w kształcie wężowych głów, które prężą się na schodach u podnóża wielkiego akropolu. Podobny dynastyczny wyjątek na północy świata Majów znamy jedynie z Coba.

Architektura Ek’ Balam

Podwójne mury Ek’ Balam

Spośród unikalnych cech stanowiska archeologicznego Ek Balam na szczególną uwagę zasługuje tutejsza architektura. Stolica Talol otoczona była murem! O ile wiemy już, że fortyfikacje w na centralnych i południowych Nizinach Majów były wznoszone dość często, na północy Jukatanu nie widać po nich wielu śladów, poza np. otoczonym murem Tulum (Tulu’um w maaya t’aan oznacza otoczone murem).

Stanowisko Ek Balam należy w tym wypadku do podwójnych wyjątków ponieważ otoczone zostało podwójnym łańcuchem murów. Fortyfikacje zostały uwiecznione w scenie batalistycznej na jednym ze złotych dysków, wyłowionych ze świętej cenoty w Chichen Itza – wspomnienie niespokojnych czasów na północy półwyspu pod koniec okresu klasycznego.

Akropol Ek’ Balam

Akropol Ek Balam należy do największych konstrukcji na północnych Nizinach Majów, obok wielkiej piramidy K’uk’ Mo’ w Izabal, czy potężnych piramid w Kabah i Uxmal, we Wzgórzach Puuc. Trzeba jednak pamiętać, że sporo gigantycznych budowli Majów na północy półwyspu Jukatan rozebrali po konkwiście Hiszpanie, jak np. całe miasto Tho’, z którego materiałów zbudowane zostało Merida.

Akropol Ek Balam ma dziś 162 m długości, 68 m szerokości i już tylko 32 m wysokości, podobnie jak słynna Piramida K’uk’ulkana w Chichen Itza. Warto jednak wiedzieć, że gdy u szczytu schodów stała jeszcze świątynia, akropol Ek Balam musiał mierzyć co najmniej 40 m wysokości. W ruinach akropolu odkopano do tej pory 72 komnaty. Pałac ma aż sześć pięter i dwa boczne skrzydła. Jest tu sporo ukrytych przejść między komnatami…

Styl Chenes w Ek Balam

Jednym z najbardziej zdumiewających osiągnięć architektonicznych w Ek Balam jest portal w stylu Chenes, znajdujący się na IV piętrze akropolu. Paszcza Potwora Ziemi – Witz zdobi komorę grobową Ukit Kan Le’k Tok’a. Jest to najbardziej wysunięte na północny-wschód egzemplum tego motywu architektonicznego, charakterystycznego dla odległego regionu Chenes, lecz widywanego również w zachodniej części regionu Rio Bec i sporadyczne w Puuc (np. Uxmal).

Struktura w stylu Chenes w Ek Balam zachowała się w doskonałym stanie. Na uwagę zwraca wysunięta do przodu dolna szczęka Witz z zębami symbolizującymi stalaktyty świętej jaskini. Podobne rozwiązania znajdujemy w regionie Rio Bec, np. w Chicanna, jednak znajdują się one w znacznie gorszym stanie. Zrządzeniem losu grobowiec w Ek Balam był chroniony przed wpływem czynników atmosferycznych i został odsłonięty dopiero pod koniec XX stulecia.

Całość konstrukcji grobowca Ukit Kan Le’k Tok’a jest trzyczęściowa, co jest typowe dla architektury Chenes. Na szczególną uwagę zwracają jednak postacie tzw. atlantów, zdobiące górny gzyms centralnej komory grobowej. Tego rodzaju zdobienia nie są typowe dla stylu architektonicznego Chenes i prócz Ek Balam zachowały się tylko na jednym z pałaców w Kabah, w regionie Puuc.

Inskrypcje z Ek’ Balam

Sporo informacji o Ek Balam uzyskano dzięki odczytaniu inskrypcji namalowanych lub wyrytym w kamieniu na zlecenie Ukit Kan Le’k Tok’a, późnoklasycznego władcy Ek’ Balam. Ukit Kan Le’k Tok’ był protoplastą tutejszej dynastii i pod jego przywództwem królestwo Talol osiągnęło swe apogeum mocy. Władca ten był sponsorem większości budowli jakie oglądamy dziś na terenie stanowiska archeologicznego Ek’ Balam.

Nowe odkrycia w Ek Balam

Archeolodzy prowadzący prace w Ek Balam: Leticia Vargas de la Peña i Víctor Rogerio Castillo Borges, znaleźli w 2023 roku panel z przedstawieniem węża zstępującego do świętej jaskini, symbolizującej zaświaty Majów. To prawdziwa perła epigrafiki! Malowidło, w przeciwieństwie do sześciu innych paneli, odkrytych ostatnio w Ek’ Balam, zostało wykonane wyłącznie z użyciem czerwonego barwnika (w pozostałych pojawia się również czerń). Obraz przedstawia głowę i część ciała węża, kojarzonego z bogiem K’awiilem wślizgującego się do jaskini. Zaświaty prezentowane są w formie glifu WAY, oznaczającego portal, cenotę, wejście do jaskini.

Warto wspomnieć, że w tym sektorze akropolu Ek Balam odsłonięto niedawno również elewacje pomieszczeń ozdobione sztukaterią z płaskorzeźbami jeńców i władców, którzy ich pojmali. Postaci władców nie są niestety kompletne, co, jak na razie, uniemożliwia ich identyfikację. Jeńcy zostali przedstawieni w sposób typowy dla ikonografii Majów okresu klasycznego: w mniejszych proporcjach niż władcy i z rękoma związanymi na plecach. Wszyscy jeńcy trzymani są za włosy.

Zwiedzanie Ek Balam

Aby dostać się do Ek Balam i na spokojnie przespacerować stanowisko z wszystkimi jego dostępnymi turystom zakamarkami, warto wynająć własne auto. Stanowisko znajduje się jakieś 7 km w bok od drogi 295 – turystycznej trasy, prowadzącej z Valladolid do Ria Lagartos – centralnego punktu słynnej Ruta de los Flamingos. Od czasu otwarcia przebiegającej niedaleko autostrady 180D zawijają tutaj, niestety, dziesiątki autobusów turystycznych z Cancun.

Prócz biletu INAH, który w sezonie 2023 kosztuje 90 pesos, gubernator stanu Yucatan za wejście na teren stanowiska pobiera dodatkową opłatę w wysokości 441 pesos. Możliwe są również zwyczajowe opłaty pobierane przez lokalną społeczność Majów na drodze prowadzącej do stanowiska, albo na parkingu. Zwyczajowa opłata nie powinna przekroczyć 100 pesos za auto, więc nie ma sensu się z nimi spierać.

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

Bibliografia:

Bey III, George J.; Craig A. Hanson, William M. Ringle (1997) Classic to Postclassic at Ek Balam, Yucatan: Architectural and Ceramic Evidence for Defining the Transition, „Latin American Antiquity” 8(3), Cambridge University Pres, pp. 237-254

deFrance, Susan D.; Craig A. Hanson (2008) Labor, Population Movement, and Food in Sixteenth-Century Ek Balam, Yucatán, „Latin American Antiquity” 19(3), Society for American Archaeology, pp. 299-316

Lacadena García-Gallo, Alfonso (2004) The Glyphic Corpus from Ek’ Balam, Yucatán, México, FAMSI

Sánchez, Astrid (2023) Descubren piezas ornamentales nunca antes vistas en Ek Balam, „La Jornada Maya”

Sánchez, Astrid (2023) Hallan tapa de bóveda pintada con una serpiente en Ek Balam, „La Jornada Maya”

Vargas de la Peña, Leticia, Víctor Rogerio Castillo Borges (2005) Hallazgos recientes en Ek’ Balam, „Arqueología Mexicana” XIII(76), pp. 56-63