Archeoastronomia, astroarcheologia, etnoastronomia, historia astronomii, archeologia, kosmologia, architektura
Archeoastronomia to interdyscyplinarna dziedzina nauki, zajmująca się astronomią starożytnych cywilizacji. Łączy archeologię, astronomię, historię i etnografię. Dyscyplina ta bada wpływ, jaki mogła mieć wiedza na temat zjawisk astronomicznych, na rozwój poszczególnych kultur i cywilizacji, budując modele funkcjonowania wiedzy o niebie na różnych szerokościach geograficznych. Archeoastronomia dzieli się na astroarcheologię, etnoarcheologię oraz historię astronomii.
Astroarcheologia
Astroarcheologia opiera się głównie na gromadzeniu, analizie i interpretacji danych dotyczących ukierunkowań budynków i zespołów architektonicznych na ciała niebieskie w określonych datach i porach doby. Architektura wśród różnych kultur i cywilizacji bywała orientowana na miesca wschodów i zachodów Słońca w dniach solstycjów, ekwinokcjów, ćwiartek roku oraz przejść zenitalnych, skrajnych stanowisk Księżyca, czy wschodów heliakalnych szczególnie jasnych gwiazd.
Etnoastronomia
Etnoastronomia opiera się na wiedzy zdobywanej poprzez badania etnograficzne i etnohistoryczne wśród nadal egzystujących kultur. Natomiast historia astronomii opiera się na źródłach pisanych, które relacjonują rozwój wiedzy i myśli astronomicznej w przeszłości.
„Fascynacja nocnym niebem jest uniwersalnym doświadczeniem gatunku ludzkiego.” – Stanisław Iwaniszewski, 2012
Historia astronomii
Już najstarsze cywilizacje przywiązywały wagę do obserwacji nieba. Powtarzalne cykle Słońca, Księżyca i planet są najbardziej stałymi, przewidywalnymi, a w konsekwencji najbardziej niezawodnymi zjawiskami naturalnymi, na których można opierać kalendarze. Obserwacje ciał niebieskich służyły uporządkowaniu i formalizacji czasu w celach związanych z uprawą roślin, przewidywaniem zmian pór roku, monsunów oraz, w kontekście napięcia związanego z oczekiwaniem na to, co przyniesie przyszłość, ustaleniu rytualnych obchodów ważnych wydarzeń sezonowych, takich jak pierwszy deszcz czy żniwa.
Rachuby czasu
Budowano więc kalendarze syderalne/gwiezdne (Egipt i kalendarz bazujący na heliakalnym wschodzie Sothis – Syriusza), lunarne/księżycowe (np. kalendarz buddyjski czy muzułmański) i solarne/słoneczne (np. kalendarze juliański i gerogriański – to tak naprawdę nieudane kalendarze słoneczno-księżycowe). Najstarszym znanym przykładem kalendarza księżycowego może być kość z Abri Blanchard (Dordogne, Francja), która może mieć około 30 tys. lat. Kalendarze służyły nie tylko do pomiaru czasu, ale również do budowania warstwy rytualnej w poszczególnych społecznościach, dzięki spajającym je ceremoniom cyklicznym.
Archeoastronomia i początki w Stonehenge…
Archeoastronomia wyewoluowała dzięki sporom jakie wiązały się z sensacyjnymi interpretacjami funkcji słynnego kromlechu Stonehenge (Salisbury, Anglia) w latach 60. XX wieku. Dziś archeoastronomia (astroarcheologia) bywa włączana do archeometrii, ponieważ ukierunkowania astronomiczne mogą służyć do datowania budowli albo do astronomii kulturowej, wraz z etnoastronomią i historią astronomii oraz obok socjoastronomii, zajmującej się wiedzą na temat zjawisk astronomicznych wśród współczesnych społeczeństw. Inni uważają archeoastronomię za samodzielną dziedzinę wiedzy.
Archeoastronomia w Mezoameryce
Cywilizacje Mezoameryki stosowały orientacje astronomiczne przy wznoszeniu specyficznych grup budowli od najdawniejszych czasów. Najważniejszym przykładem są grupy E, które służyły do strojenia najstarszego, 260-dniowego kalendarza Mezoameryki. Grupy E mogły być orientowane na wschody i zachody Słońca w określonych dniach, niektóre z nich celowały w dni ćwiartek roku (w Mezoameryce nie znano pojęcia ekwinokcjum), a krawędzie ich wschodnich platform w solstycja.
Inne budowle mogły być skierowane na wschody heliakalne jasnych gwiazd albo asteryzmów. Jeszcze inne, prócz orientacji słonecznych i gwiezdnych, kodowały również skrajne stanowiska Księżyca, bądź pozycje Wenus, która w Mezoameryce była jednym z najważniejszych ciał niebieskich.
Bibliografia:
Anthony F. Aveni (2000) Rozmowy z planetami. W jaki sposób nauka i mitologia wymyśliły kosmos, Zysk i S-ka
Anthony F. Aveni (2000) Poza kryształową kulą : magia, nauka i okultyzm od starożytności po New Age, Zysk i S-ka
Anthony F. Aveni (2001) Imperia czasu. Kalendarze, zegary i kultury, Zysk i S-ka
Anthony F. Aveni (2002) Schody do gwiazd : obserwacje nieba w trzech wielkich starożytnych kulturach, Zysk i S-ka
Anthony F. Aveni (1980) Skywatchers of Ancient Mexico, University of Texas Press
Anthony F. Aveni (1980) The End of Time: The Maya Mystery of 2012, University Press of Colorado
Iwaniszewski, Stanisław (2012) Archeoastronomia. (in:) S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cygnot, A. Zalewska (reds.) Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji. Wydawnictwo Poznańskie
Trześniowski, Przemek A. (2022) Grupy E nie służyły obserwacjom równonocy, „Archeowieści”
Trześniowski, Przemek A. (2022) Znaczenie odkryć w San Lorenzo i Aguada Fénix związane z kalendarzem Mezoameryki. Zaklęte w architekturze, „Archeowieści”
Trześniowski, Przemek A. (2024) Początki astronomii i kalendarza Mezoameryki: nowe dowody w architekturze z terenów Majów i Olmeków, „Archeowieści”
Trześniowski, Przemek A. (2022) Nowe odkrycia w San Bartolo: najstarszy bezpośredni dowód użycia kalendarza na Nizinach Majów, „Archeowieści”
Trześniowski, Przemek A. (2022) Chybiony spektakl New Age w ruinach Majów – jak to się robi w Dzibilchaltún…, „Archeowieści”
15 komentarzy