Mezoameryka, archeologia, Wyżyny Majów, Tonina, Chiapas
Tonina w stanie Chiapas (Meksyk) odsłania kolejną tajemnicę: kamienny ołtarz przedstawiający postać zmarłego w VI stuleciu n.e. władcy w roli odrodzonego Boga Kukurydzy. Świat nie okrzepł jeszcze po sensacyjnych doniesieniach dotyczących późnoklasycznych rytuałów pogrzebowych w Tonina i transmutacji zmarłych arystokratów w piłki do pok-ta-pok (vide: „Archeowieści” Zadziwiające rytuały pogrzebowe w Tonina – czy Majowie przeobrażali swoich arystokratów w piłki?), kiedy Juan Yadeun Angulo – naczelny archeolog Tonina, ujawnił dalsze nowe odkrycia w Tonina z 2021 roku.
Nowe odkrycia w Tonina
Gruby walec z jasnego kamienia znaleziony w Tonina, przedstawia bogato odzianą postać w królewskim nakryciu głowy, z ofiarą uniesioną w wyciągniętych dłoniach. Władca siedzi na tronie, ubrany w charakterystyczny strój, wykonany prawdopodobnie z jadeitowych koralików. Figurę otacza niedomknięty krąg symbolizujący jaskinię. To znaczy, że scena odgrywa się w zaświatach. Przedstawienie władcy jako Boga Kukurydzy wiąże się z obietnicą jego odrodzenia.
„Odkryliśmy go w zeszłym roku – relacjonuje Yadeun Angulo. – Władca w centrum ołtarza przedstawiony jest pod postacią Boga Kukurydzy. Tu jest inskrypcja, która mówi, że pochodzi on z królewskiego rodu Tonina i że ma ważnych przodków. Ofiarowuje serce i zasiada w zaświatach w królestwie Dziewiątego Pana Czasu, który jest Jaguarem Podziemi…”. Chodzi o Chuwaaj pana dziewiątego, najgłębszego poziomu Mitnal (Xibalby).
Odrodzenie Boga Kukurydzy
Powrót na świat Hun Nal Ye – odrodzonego Boga Kukurydzy, to jeden z głównych filarów majańskiego mitu stworzenia. Historia ta poznana została dzięki odkryciu w 1701 r. Popol Vuh – Księgi Rady Narodu K’iche’, spisanej na początku XVI stulecia n.e. jako kolejna iteracja jednej z majańskich kronik. Długo powątpiewano w autentyczność Popol Vuh jako mitu kreacji, wskazując na ryzyko chrystianizacji przekazu – oryginalna księga była spisana przecież już po konkwiście, a jej przeniesienia na papier dokonał dominikanin. Nie było również wiadomo, czy wizja prezentowana w Popol Vuh była pośród Majów powszechna, czy też ograniczała się wyłącznie do tego jedynego spośród ich narodów. Dowodów autentyczności Popol Vuh i generalnej obecności tego mitu w klasycznej cywilizacji Majów dostarczyły badania Michaela D. Coe, który zinterpretował liczne przedstawienia na ceramice funeralnej jako sceny z eposu.
(fot: P.A. Trześniowski (2022)
Dzisiaj powszechność majańskiego mitu kreacji i odrodzenia Boga Kukurydzy, które jest jego częścią, nie budzi wątpliwości. Figurkę Hun Nal Ye znaleziono pośród wyprawki w zaświaty Pakala Wielkiego – historycznie w pierwszym odkrytym grobowcu majańskiego władcy, a do przedstawień klasycznych dołączyły i preklasyczne, takie jak słynne freski z San Bartolo czy reliefy z Uaxactun oraz El Mirador. Karl Taube zwrócił szczególną uwagę na wczesnoklasyczną tzw. Wazę Śmierci, na której przedstawiono scenę przygotowania ciała martwego Boga Kukurydzy do jego drogi przez zalane wodą zaświaty oraz jego późniejsze zmartwychwstanie, kiedy wyłania się on z ust świętej góry Witz wraz ze wschodzącym Słońcem. Obydwie sceny zamieszczone po przeciwnych stronach naczynia połączone są wstęgą stojącej wody jako symbolem zaświatów. Majowie wierzyli w odrodzenie co najmniej swoich władców, a cykl życia, śmierci i ponownych narodzin kukurydzy był tej drogi symbolem.
Artefakt zmierzchu epoki
W rażącym świetle dnia ciężko odczytać datę w Długiej Rachubie, ale 9.4.12.7.? odczytane na filmie przez Juana Yadeun Angulo przypada na 526-527 r. n.e. Podchodząc krytycznie do tematu, data nie może być starsza niż 9.4.10.?.?, a więc 524 r. n.e. i nie młodsza niż 9.4.19.?.?, więc 533 r. n.e. W Mezoameryce to właściwie koniec barwnej epoki wczesnoklasycznej. W środkowym Meksyku, potężne Teotihuacan – odległy hegemon, który od kilku stuleci odciskał piętno na politycznym kształcie Nizin Majów, odliczało już dni do niespodziewanego i po dziś dzień niewyjaśnionego upadku. Na wschodzie Półwyspu Jukatan dynastia Kaanul z Dzibanche osiągała gotowość do wielkiego rewanżu na powiązanych z Teotihuacan stolicach Nowego Porządku: zniszczenia Rio Azul (530 r. n.e.), pobicia Tikal (562 r. n.e.), wreszcie zajęcia Calakmul i inwazji na Palenque (lata 599 i 611 n.e.), niebezpiecznie blisko Tonina.
Niestety, niewiele wiemy o tym co mogło dziać się w owym czasie w Tonina. Jedyne dane epigraficzne pochodzące z tego okresu, odzyskane przez archeologów, to monument 160 – ołtarz przedstawiający trzech arystokratów zanurzonych w inskrypcji składającej się z ponad 300 w głównej mierze nieczytelnych dziś glifów oraz monument 106 – okrutnie pogruchotana stela obrazująca władcę określanego jako Ruler 1, która mogła stanowić parę ze wspomnianym ołtarzem, datowanym na 514 r. n.e. Czasowo to blisko nowo znalezionego w Pałacu Słońca w Tonina monumentu. Data jest częściowo zniszczona, ale jedną z prawdopodobnych interpretacji może być 9.4.10.7.15 11 [Men 3 Pax], czyli 28 stycznia 525 n.e. zgodnie z korelacją astronomiczną 584285. Dlaczego wszystkie monumenty ważne dla zrozumienia historii Tonina okresu wczesnoklasycznego znajdujemy w tak opłakanym stanie?
Koło życia w Tonina
Znaleziony w Tonina dysk był ołtarzem, prawdopodobnie rónież elementem klasycznego układu ołtarz-stela, tak jak monumenty 160 i 106. I podobnie jak one został w kolejnej epoce wyłączony z ceremonialnego układu wielkiego akropolu w Tonina. Umieszczono go w nowo budowanej świątyni i zasłonięto. Prawdopodobnie miało to związek ze zmianą dynastii panującej w Tonina. Kamień ułożono starannie, ale bez jakiejkolwiek rewerencji dla jego wcześniejszego znaczenia. Juan Yadeun Angulo uważa, że i tak spotkał go znacznie lepszy los w porównaniu z innymi wczesnoklasycznymi artefaktami w Tonina, które zostały porozbijane i wykorzystane we fragmentach jako elementy konstrukcji w późnoklasycznych fazach rozbudowy wielkiego akropolu.
Niestety, jedynie na podstawie filmu nie możemy w tym momencie powiedzieć nic więcej na temat przedstawionego na ołtarzu władcy. Choć w metropoliach na Nizinach Majów, jak Tikal czy Palenque, nawet pomimo prawdopodobnego braku ciągłości genetycznej, kolejni władcy chętnie odwoływali się do protoplastów dynastii Yax Mutal i B’akaal, dla odmiany nie wiemy nic o włodarzach Copan poprzedzających entradę, czy władcach z dynastii Suutz’ królujących w Calakmul przed powrotem Kaanul. Podobnie musiało stać się w Popo’, gdzie ślady po dawniejszych k’uhul ajawtak zostały pogrzebane z końcem VI w n.e., a całe wczesnoklasyczne miasto stało się bazą dla późnoklasycznych wersji wielkiego akropolu… To na swój sposób również implementacja koła życia, śmierci i powtórnych narodzin w majańskiej architekturze, choć bardziej niepokojąca i mroczna.
Przemek A. Trześniowski 13.0.9.15.15 10 Men 8 Ch’en
© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl
Bibliografia:
Chinchilla Mazariegos, Oswaldo (2017) Art and Myth of the Ancient Maya, Yale University Press
Chinchilla Mazariegos, Oswaldo (2011) Imagenes de la Mitología Maya, Museo Popol Vuh
Coe, Michael D.; Stephen Houston (2015) The Maya (wydanie 9), Thames & Hudson, Londyn
Finamore Daniel, Stephen D. Houston (2010) Fiery Pool: The Maya and the Mythic Sea, Peabody Museum
Graham, Ian; Lucia R. Henderson, Peter Matthews, David Stuart (2006) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions Volume 9 Part 2; Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge
Graham, Ian; Peter Matthews (1999) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions Volume 6 Part 3; Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge
Martin, Simon; Nikolai Grube (2008) Chronicle of the Maya Kings and Queens – Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya (wydanie poprawione), Thames & Hudson, Londyn
Mathews, Peter (1979) Souverains (w:) P. Becquelin & C. Baudez Tonina, une cite Maya du Chiapas vol. III s. 1381-83
Taube, Karl A. (2004) Flower Mountain – Concepts of life, beauty, and paradise among the Classic Maya, RES: Antrhopology and aesthetics, 45, s. 69-98
Taube, Karl A. (2010) Gateways to Another World: The Symbolism of Supernatural Passageways in the Art and Ritual of Mesoamerica and the American Southwest, (w:) K. Hays-Gilpin i P. Schaafsma (red.) Painting the Cosmos: Metaphor and Worldview in Images from the Southwest Pueblos and Mexico, s. 73-120. Museum of
Northern Arizona