Archeoastronomia, Stonehenge, Europa, Brytania, Anglia, kromlech, sarsen, megalit, menhir
„Pragnienie wiedzy i umiłowanie tajemnic to dwa z najsilniejszych rozpalających ludzkość bodźców. Stonehenge wzbudza obydwa”
– Rosemary Hill, 2008
Stonehenge to megalityczna struktura, znajdująca się na Równinie Salisbury, w hrabstwie Wiltshire w zachodniej Anglii [51º 10´ 44˝ N, 1º 49´ 34˝ W, 103 m n.p.m]. Stanowisko było intensywnie wykorzystywane przez jakieś dwa tysiące lat w młodszej epoce kamienia oraz we wczesnej i środkowej epoce brązu, czyli w okresie mniej więcej: 3700-1600 p.n.e. Najstarsze ślady archeoastronomicznego użytkowania stanowiska pochodzą jednak z około 8000 p.n.e. Stonehenge to jeden z najsłynniejszych prehistorycznych monumentów na Ziemi. Wraz z kromlechami Avebury i stanowiskami satelitarnymi, od 1986 r. znajduje się na liście World Heritage Site UNESCO pod numerem 373 (Chadburn 2010).
Zespół stanowisk archeologicznych
Stanowisko archeologiczne Stonehenge to nie tylko kromlech. Zespół składa się z ponad 700 obiektów, w tym ponad 350 kurhanów. Najstarszą i największą z konstrukcji jest trzykilometrowy Cursus – rozległa struktura ziemna, która powstała w latach 3600-3400 p.n.e. Inne to: Woodhenge skonstruowany około 2300 p.n.e., Durrington Walls Henge skonstruowany około 2500 p.n.e. (500 m średnicy!), Stonehenge Avenue skonstruowana około 2500-1700 p.n.e. i relatywnie niedawno odkryty kromlech w West Amesbury skonstruowany około 2400 p.n.e., gdzie kończy się Stonehenge Avenue (Chadburn 2010). Około 10 tys. lat temu (8 tys. p.n.e.), w miejscu nieużywanego już dzisiaj parkingu znajdowały się trzy wbite w ziemię potężne drewniane słupy… (Ruggler 2015). W tym miejscu pięć tysięcy lat później wzniesiono kamienny kromlech.
Kromlech Stonehenge
Stonehenge przechodziło przez w sumie pięć faz konstrukcji. Okrągłą strukturę zainicjowano około 2950 p.n.e. poprzez utworzenie wału ziemnego i 56 dołków, zwanych Aubrey Holes od nazwiska XVII wiecznego odkrywcy. Przez setki lat składano w nich ofiary i deponowano ludzkie prochy. Później dodano krąg niewysokich, ważących do sześciu ton kamieni, tzw. bluestones, przetransportowanych prawdopodobnie z odległości około 225 km, z Pembrokeshire w Walii (Old Red Sandstone). Najnowsze badania poddają w wątpliwość czy tzw. Altar Stone został również przetransportowany z tego miejsca. Można założyć, że na dzień dzisiejszy nieznane jest źródło jego pochodzenia. Między 2700 a 2400 p.n.e. wzniesiono zewnętrzny pierścień potężnych menhirów – ważących do 35 ton sarsenów, ściągniętych tutaj z okolic Marlborough oraz wewnętrzną podkowę menhirów ustawionych w formie trylitów (dwa menhiry z poprzecznym kamieniem na górze). W latach 2200-2000 p.n.e. przemieszczono bluestones do obecnego formatu (wcześniej stały prawdopodobnie w dwóch pierścieniach pomiędzy zewnętrznymi sarsenami a trylitami). Na zewnątrz pierścienia sarsenów znaleziono jeszcze dwa kręgi zagłębień, które mają po 30 i 29 dołków – kręgi X i Y (Ruggler 2015).
Nie ma śladów archeologicznych intensywnego użytkowania Stonehenge w epoce żelaca oraz w okresie rzymskim, a więc w czasach kojarzących ze Stonehenge druidów (Ruggler 2015).
Archeoastronomia Stonehenge
„Każda epoka ma takie Stonehenge, na jakie zasługuje
albo, jakiego pragnie” – Jacquetta Hawkes, 1967
Stonehenge od dawna pobudzało wyobraźnię ludzką. Zarówno wśród naukowców, antykwariuszy, jak i zwykłych łowców sensacji. XVII-wieczny angielski architekt Inigo Jones, po przeprowadzeniu badań Stonehenge stwierdził, iż jest to dzieło architektoniczne Imperium Rzymskiego, a w swej wizualizacji zrekonstruowanego kromlechu umieścił, dla symetrii, szósty trylit… (Aveni 2002).
Dyskusja odnośnie astronomicznych funkcji zaszyfrowanych w układzie architektonicznym kromlechu była szczególnie żywa w latach 60. i 70. XX wieku. Rozwiązań archeoastronomicznych szukali tu głównie astronomowie, jak sir Fred Hoyle (twórca teorii gwiezdnej nukleosyntezy, który był też zwolennikiem panspermii oraz statycznego modelu wszechświata) czy Gerald S. Hawkins, który zaprzągł do pomocy ówczesny „superkomputer”. W opozycji do nich znajdowali się jednak prominentni archeolodzy, jak Richard Atkinson (komandor Orderu Imperium Brytyjskiego), który prowadził przez lata wykopaliska w Stonehenge (Ruggler 2015).
Komputer do przewidywania zaćmień
„Jeśli to wszystko okazałoby się prawdą, budowniczowie Stonehenge, znajdowaliby się znacznie blliżej wspołczesnej nauki aniżeli wczesne cywilizacje dolin wielkich rzek, czy śródziemnomorskie
cywilizacje Grecji i Rzymu.” – Fred Hoyle, 1972
Hawkins przy użyciu mainframe’u IBM znalazł sposób w jaki, przy użyciu 56 Aubrey Holes można przewidywać nadchodzące zaćmienia Słońca i Księżyca. Wskazał na wiele księżycowych orientacji w Stonehenge, m.in. przy użyciu tworzących prostokąt Station Stones, za każdym razem publikując wyniki w „Nature”. Sir Hoyle, już na kartce papieru, potwierdził jego obliczenia. Zaawansowana wiedza na temat ~19-letnich cyklów zaćmień 5000 lat temu pośród nie znających pisma pasterskich kultur na Równinie Salisbury znacznie wyprzedzałaby jednak stan astronomii wśród ówczesnych cywilizacji Bliskiego Wschodu. To nie zgadzało się archeologom. Atkinson, wśród potoku inwektyw, zwrócił uwagę, że Hawkins nigdy nie przeprowadził żadnych pomiarów w terenie, zaś mapa, którą się posłużył (zapożyczona zresztą od Atkinsona bez podania źródła) jest mocno niedokładna… Dodał, że Stonehenge było w przeszłości wielokrotnie modyfikowane i nigdy nie wyglądało tak jak obecnie (Aveni 2002).
Stanowiska Księżyca
Dłuższa krawędź prostokąta wyznaczanego przez Station Stones rzeczywiście wyznacza skrajne południowe stanowisko Księżyca w cyklu 18,61 letnim (azymut 139,8˚, alt =+0,2˚, dec = –28,9˚). Linia ta jest widoczna poprzez pierścień sarsenów, jednak, podobnie jak w wypadku wielu orientacji archeoastronomicznych, nie ma żadnej pewności, że było to intencjonalne, choć może za tym przemawiać koncentracja ofiar (kości zwierzęcych) wewnątrz wału ziemnego w pobliżu oraz ludzkich prochów w pobliskich Aubrey Holes.
W odległości 10,5 km w bardzo bliskim skrajnemu południowemu stanowisku Księżyca kierunku (azymut 141,8˚, alt =+0,2˚, dec = –29,8˚) znajduje się pochodzący z epoki żelaza Figsbury Ring. Był on użytkowany również w epoce kamienia. Dłuższy bok prostokąta wyznaczanego przez Station Stones o przeciwnym wzrocie wyznacza dla odmiany skrajne północne stanowisko Księżyca (azymut 319,8˚, alt =+0,2=4˚, dec = +28,4˚). Wszystkie te orientacje mogą być jednak efektami ubocznymi skierowania krótszych boków prostokąta Station Stones na przesilenie (Ruggler 2015). Hoyle natomiast zwrócił uwagę, że prawidłowość ta występuje tylko na szerokości geograficznej Stonnehenge.
Naukowy konsensus
Kromlech Stonehenge jest zorientowany na osi zachodu Słońca w dniu przesilenia zimowego (azymut 229.8˚, alt +0.5˚, dec –23.9˚) i wschodu Słońca w dniu przesilenia letniego (azymut 49.8˚, alt +0.6˚, dec +24.0˚), mniej więcej na linii SW–NE. Orientację tę odkrył jeszcze w XVIII stuleciu antykwariusz (terminem takim określamy czasami archeologa-amatora) William Stukeley (Chadburn 2010), który przypisywał wzniesienie kamiennych kręgów Avebury i Stonehenge druidom. Ponieważ główna aleja docierała do kromlechu z północnego-wschodu, wnioskuje się na tej podstawie, że w ceremoniach musiało chodzić o południowy-zachód, czyli przesilenie zimowe (Ruggles 2015).
Pomimo, iż wielu badaczy odnajduje tu sporo innych mechanizmów astronomicznych i orientacji, wyznaczanie przesileń jest obecnie jedyną niekwestionowaną funkcją astronomiczną kromlechu. W szczególności brak jest jakiegokolwiek przekonującego dodowodu orientacji związanych z równonocami, które wywodzą się przecież z astronomii greckiej (Ruggles 2015).
Zagrożenia
Chociaż mające ponad pięć tysięcy lat stanowisko jest dosyć dobrze zachowane w swojej megalitycznej części, pozostałe elementy, jak Cursus, znajdują się często pod powierzchnią terenów użytkowanych rolnie. Zespół stanowisk przecinają drogi: A344 (przecinała Stonehenge Avenue, zlikwidowana w 2013 r.) i A 345 (przecina Durrington Walls). W pobliżu znajduje się trasa szybkiego ruchu A303. Stanowisko odwiedza rocznie ponad 900 000 turystów (plus nieokreślona ilość osób podziwiających megalityczny monument z pobliskiego pastwiska oraz rzesza gromadzących się tu na ceremonie odprawiane w dniu przesilenia letniego).
W dniu 19 czerwca 2024 r. kromlech Stonehenge stał się celem ataku ekoterrorystów z pseudoekologicznej organizacji Just Stop Oil. Dwójka napastników dokonała profanacji kromlechu przy użyciu pomarańczowej farby (barwa ugrupowania, które próbując dzień później dokonać ataku na odrzutowiec nielubianej celebrytki, nie mogąc go odnaleźć, pomalowało farbą kilka przypadkowych odrzutowców). Przy braku reakcji osób odpowiedzialnych za bezpieczeństwo monumentu, znajdującego się na liście Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO, ekoterroryści zostali powstrzymani przez innych zwiedzających…
Jak dostać się do Stonehenge?
Aby zobaczyć megalityczny kromlech można wykupić wycieczkę w Londynie albo Salisbury. Do Stonehenge można jednak również dostać się znacznie taniej na własną rękę. W pobliże serca stanowiska archeologicznego można dostać się z Salisbury autobusem X4 linii Reds. Należy wysiąść na przystanku Medical Centre w Larkhill, tuż za Larkhill Space Station. Z tego przystanku na południe prowadzi prosta Willoughby Road, przechodząca w polną drogę, wiodąca przez jakieś dwa kilometry wprost do kromlechu.
Literatura:
Anthony F. Aveni (2002) Schody do gwiazd : obserwacje nieba w trzech wielkich starożytnych kulturach, Zysk i S-ka
Banfield, Stephen (2010) The Sounds of Stonehenge. BAR British Archaeological Reports British Series 504, BAR Publishing, Oxford.
Bevins, Richard E.; Nick J. G. Pearce, Rob A. Ixer, Duncan Pirrie, Sergio Andò, Stephen Hillier, Peter Turner, Matt Power (2023) The Stonehenge Altar Stone was probably not sourced from the Old Red Sandstone of the Anglo-Welsh Basin: Time to broaden our geographic and stratigraphic horizons? „Journal of Archaeological Science: Reports” 51-104215.
Cleal, Rosamund M. J.; Karen E. Walker, Richard Montague (1995) Stonehenge in Its Landscape: Twentieth-Century Excavations. English Heritage Archaeological Report, 10, English Heritage.
Chadburn, Amanda (2010) Stonehenge World Heritage Site, United Kingdom. (in:) Clive Ruggles & Michel Cotte (eds.) Heritage Sites of Astronomy and Archaeoastronomy in the context of the UNESCO World Heritage Convention: A Thematic Study. International Council on Monuments and Sites & International Astronomical Union
Darvill, Timothy; Vanessa Constant, Ehren Milner (2005) Stonehenge World Heritage Site: An Archaeological Research Framework. English Heritage and Bournemouth University
Darvill, Timothy; Peter Marshall, Mike Parker Pearson, Geoff Wainwright (2012) Stonehenge remodelled. „Antiquity” 86 (334): 1021-1040.
Hawkins, Gerald S. (1965) Stonehenge Decoded. Fontana / Collins.
Hill, Rosemary (2008) Stonehenge. Wonders of the World, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts.
Hoyle, Fred (1972) From Stonehenge to Modern Cosmology. W.H Freeman and Company.
Larsson, Mats; Mike Parker Pearson (2007) From Stonehenge to the Baltic: Living with cultural diversity in the third millennium BC. BAR International Series 1692, BAR Publishing, Oxford.
Ruggles, Clive L. N. (2015) Stonehenge and its Landscape. (in:) Clive L.N. Ruggles (ed.) Handbook of Archaeoastronomy and Ethnoastronomy, Springer, s. 1223-1238 DOI 10.1007/978-1-4614-6141-8
Willis, Christina (2021) Stonehenge and Middle to Late Neolithic Cremation Rites in Mainland Britain (c.3500-2500 BC). BAR British Archaeological Reports British Series 668, BAR Publishing, Oxford.
2 komentarze