Salwador – kraina wulkanów

Wyżyny Majów, Salwador, wulkany, jeziora wulkaniczne, Coatepeque, Ilopango, Güija, El Boqueron, Izalco, Santa Ana

Kraina wulkanów

Salwador to kraina wulkanów – w państwie o powierzchni minimalnie większej od województwa Podlaskiego jest ich ponad dwadzieścia! Położony jest on na Środkowo-Amerykańskim Froncie Wulkanicznym (CAVF – Central American Volcanic Front) który rozciąga się od Gwatemali po Kostarykę i wywołany jest subdukcją płyty tektonicznej Cocos pod Płytę Karaibską (Corti et al. 2005; Agostini et al. 2006). Dokładnie Salwador mieści się w środkowo-zachodnim bloku Chortis, Płyty Karaibskiej. Ruchy krawędzi płyt spowodowały powstanie systemu uskoków Motagua-Polochic. W efekcie tego wulkany w Salwadorze to samotne góry, nie zaś rozległe wyżyny wulkaniczne (Siebert et al. 2015:6).

San Salvador (El Boquerone – Quezaltepeque)

Nad stolicą Salwadoru – San Salvador góruje wulkan o nazwie San Salvador. Najwyższym szczytem wulkanu San Salvador jest El Picacho (1960 m n.p.m.), który jest pozostałością po erupcji sprzed 40 000 lat. Wulkan San Salvador określany jest również nazwami Quezaltepeque i El Boqueron. Technicznie jednak El Boqueron to główny, najmłodszy stratowulkan w tym kompleksie. Andezytowy stożek El Boquerón wyrósł w kalderze o średnicy 6 km w trakcie erupcji między 1000 a 700 lat temu.

Wewnątrz El Boquerón znajduje się krater o bardzo stromych ścianach, 1,5 km szerokości, głęboki na jakieś 500 m, który powstał podczas dużej erupcji około 800 lat temu. Jeszcze w 1917 r. znajdowało się tam jezioro wulkaniczne, które wyparowało w trakcie erupcji. Obecnie na dnie widać mały żużlowy stożek El Boqueroncito. Większość z czterech historycznych erupcji zarejestrowanych od XVI wieku pochodzi z bocznych kominów wulkanu.

Kompleks wulkaniczny
Santa Ana

Santa Ana w zachodnim Salwadorze , leży na południowy-wschód od pasma rozłożonych równoleżnikowo stratowulkanów Sierra de Apaneca / Ahuachapán Range. Santa Ana, przy objętości 165 km³ jest największym i najwyższym stratowulkanem w Salwadorze. Bazaltowo-andezytowy stożek Santa Ana ma 2381 m wysokości n.p.m. Obrzeża tego wulkanu zamieszkuje populacja około miliona osób. Jest to 15% całej ludności Salwadoru.

Najstarsze skały przy podstawie Santa Ana mają ponad 200 tys. lat. Składają się one z mioceńsko-plioceńskiej formacji Balsamo i czwartorzędowej formacji San Salvador. Szczyt wulkanu formują trzy spiralnie stykające się granie dawnych kraterów. Najmłodszy z nich mieści kwaśne jezioro wulkaniczne. System fumaroli na osi północny-zachód–południowy-wschód, przechodzący przez szczyt i podnóża wulkanu ma 30 km długości. Pozostaje aktywny od górnego plejstocenu (Siebert et al. 2015:6). Najnowsza erupcja wulkanu Santa Ana miała miejsce w 2005 r. i siłę VEI = 3 (Smithonian Instituition Global Volcanism Program).

Izalco – latarnia Pacyfiku

Stożek Izalco wyrósł z południowego stoku Santa Ana w 1770 r. Częste erupcje sprawiły, że wulkan ten przezwano Latarnią Morską Pacyfiku. Trzeci ze stratowulkanów, piętrzący się po środku, to Cerro Verde. Od strony, leżącego na południowy-wschód od kompleksu Santa Ana–Izalco–Coatepeque, stanowiska archeologicznego San Isidro widoczne są dwa mniejsze pasma: La Olla, Cerro Chino i San Marcelino (z przodu, na południowym-wschodzie) oraz El Conejal i El Astillero (z tyłu).

Salwador – jeziora wulkaniczne

Salwador ma 14 zbiorników lentycznych, z czego tylko trzy uznawane są za jeziora, pozostałe zaś to laguny. Wszystkie trzy to jeziora wulkaniczne: Ilopango o powierzchni 70,52 km² w departamencie San Salvador, Güija o powierzchni 44 km² i Coatpeque o powierzchni 25,3 km² w departamencie Santa Ana (Escamilla et al. 2006:282-283). Wiele lagun w Salwadorze również związanych jest z wulkanizmem. Akweny: Alegria, Apastepeque, Aramuaca, Cuscachapa, Coatepeque, Ilopango, Verde uznawane są za uśpione lub wykazujące umiarkowaną geotermalną aktywność. Laguna na szczycie wulkanu Santa Ana charakteryzujące się obecnością silnych fumaroli. W jeziorach Ilopango i Coatepeque stwierdzono dopływ ze znajdujących się poniżej systemów magmowo-hydrotermalnych (Cabassi et al. 2019:3).

Jezioro Güija

Jezioro Güija leży na granicy Salwadoru z Gwatemalą, w departamencie Santa Ana. Ma kilka małych wysepek, z których największą jest Teotipa (zwana również Tipa). Teotipa oraz Igualtepeque, gdzie znajduje się stanowisko archeologiczne o tej samej nazwie, stają się półwyspami w porze suchej, gdy poziom wody opada. Maksymalna głębokość jeziora Güija to 20 m.

Kulturowe dziedzictwo Güija

O użytkowaniu jeziora Güija i jego otoczenia w czasach prekolumbijskich świadczą znaleziska artefaktów, pozostałości konstrukcji oraz relacje pisemne. Kulturowe dziedzictwo w odniesieniu do jeziora Güija zarejestrowano urzędowo po raz pierwszy w 1854 r. na podstawie doniesień miejscowych rybaków, którzy przy płytkich stanach wody obserwowali ceramikę i zalane elementy konstrukcji. W 1895 r. pojawił się tu niemiecki geolog i podróżnik Karl Sapper, zapalony antykwariusz i etnolog.

W latach 1950. węgierski majanista i archeolog podwodny Stephen de Borhegyi otrzymał od brytyjskiego dyplomaty stacjonującego w Gwatemali informację o kadzielnicach znalezionych w Güija, w pobliżu stanowiska Igualtepeque. Stanowisko Igualtepeque zostało wyrabowane w latach 60. XX w. – rozkopano tam piramidę, zniszczono stiukowe schody… W 1983 r. nurek Ernesto Ferreiro Rusconi znalazł nieopodal Igualtepeque jadeitową płytkę, przedstawiającą bogato przystrojonego majańskiego władcę i inskrypcje glificzne na rewersie. Obecnie wokół brzegów jeziora zarejestrowane jest dziewięć archeologicznych stanowisk, z czego dwa najważniejsze to Igualtepeque i Azacualpa.

Jezioro Coatepeque

Geografia i limnologia Coatepeque

Jezioro Coatepeque (pipil: Cōātepēc) gnieździ się we wschodniej części kaldery Coatepeque, będącej częścią kompleksu wulkanicznego Santa Ana–Izalco–Coatepeque (Lopez et al. 2012). Jezioro Coatepeque, ma osie ~6.9 km (NE-SW) na ~4.9 km (NW-SE), powierzchnię 25.3 km² i maksymalną głębokość 115 m (SNET 2000). Badany zakres temperatur w Coatepeque w listopadzie 2016 r. wynosił 24,7 °C do głębokości termokliny, która znajduje się tu poniżej 30 m i 22,6 °C poniżej termokliny, aż do samego dna. Woda ma odczyn lekko zasadowy ph 8,8 do głębokości termokliny. Odczyn spada następnie do ph 7,85 na głębokości 80 m i głębiej lekko rośnie do ph 7,88. Prawdopodobnie dzięki obecności cyjanobakterii, wody jeziora od 1998 roku zmieniały kolor już pięciokrotnie (MARN 2017).

Geologia kaldery Coatepeque

Jezioro Coatepeque powstało w wyniku dwóch wulkanicznych kolapsów: wczesnej erupcji Arce około 72 tys. lat temu (± 2000 lat / ⁴⁰Ar/³⁹Ar) i erupcji Congo około 56,9 tys. lat temu (± 2800-2100 / ¹⁴C) (Pullinger 1998; Siebert et al. 2004:6). Kaldera ma powierzchnię 2386 ha (McMahan et al. 2014:633). Wzdłuż zachodniego wybrzeża jeziora Coatepeque występuje sporo gorących źródeł mineralnych, jak np. Cerro Afate (16 P 222396 1531972) o temperaturze powyżej 60 °C i ph 7,5. Na Cerro Pacho obecne są fumarole (Cabassi et al. 2019:8,10; Salazar et al. 2004; FORGAES & SNET 2006; Lopez et al. 2012; Rodriguez et al. 2014).

Anoksyczny potencjał Coatepeque

Od głębokości 33 m w jeziorze Coatepeque istnieje środowisko anaerobowe (Cabassi et al. 2019:4,8). Pozwala to zakładać panowanie warunków sprzyjających dobremu zachowaniu materiału archeologicznego wykonanego z substancji organicznych (drewno, wiklina, tykwy) podobnie jak miało to miejsce w wypadku cenoty Manantial de la Aleta na Dominikanie, gdzie zachowały się tykwy i wiklinowy kosz (Trześniowski 2021) albo Cenote Sagrado w Chichen Itza, skąd wydobyto największą jak do tej pory kolekcję majańskich tekstyliów (Trześniowski 2018).

Przyroda jeziora Coatepeque

Wody jeziora Coatepeque zamieszkuje endemiczny gatunek ryb pielęgnicowatych Amatitlania coatepeque. Rodzaj Amatitlania został wyodrębniony w 2007 r. z rodzaju Archocentrus, którego przedstawiciel: Archocentrus octofasciatus zamieszkuje meksykańskie cenoty na Riviera Maya. Jak dotąd, spośród czterech gatunków rodzaju Amatitlania, A. coatepeque to jedyny zasiedlający tylko jeden zbiornik wodny. Jest on jednak dość blisko spokrewniony z gatunkiem typowym kladu: Amatitlania nigrofasciata, zatem separacja populacji i następnie specjacja nastąpiły relatywnie niedawno. Pielęgnicowate w Coatepeque zamieszkują głównie litoral na głębokości 1-13 m, który dominują rośliny: przesiąkra okółkowa (Hydrilla verticillata) i ramienica (Chara zeylanica). Inne ryby w Coatepeque to pływające w pobliżu powierzchni Atherinella argentea  (McMahan et al. 2014). Nad jeziorem Coatepeque widywane są piłodzioby.

Salwador, wulkany i archeologia

Dzisiejsze państwo Salwador leży na południowo-wschodnich rubieżach Mezoameryki, na terenie regionu kulturowego określanego jako Wyżyny Majów. Wulkaniczna aktywność gór Sierra Madre na terenie Salwadoru miała olbrzymi wpływ na historyczną przeszłość tych ziem, zmuszając prawdopodobnie Majów do opuszczania preklasycznych i wczesnoklasycznych stanowisk, takich jak El Trapiche i Casa Blanca w Chalchuapa czy Joya de Ceren w dolinie Zapotitán,

Najpoważniejszym wydarzeniem geologicznym w historii Wyżyn Majów była erupcja wulkanu Ilopango, datowana sprzecznie przez różne zespoły naukowców na 430 lub 540 r. n.e. Najgłośniejszym świadectwem wulkanicznego impaktu na Wyżyny Majów jest stanowisko archeologiczne Joya de Ceren, przysypane dziesięciometrowym całunem wulkanicznego pyłu i materiałów piroklastycznych mezoamerykańskie Pompeje…

San Isidro, Sonsonate

Stanowisko Archeologiczne San Isidro, gdzie realizowany jest projekt PASI (Proyecto Arqueologico San Isidro) położone jest w centrum doliny łączącej wybrzeże Pacyfiku z centralnym plateau Salwadoru, które rozciąga się pomiędzy górami Sierra Madre de Chiapas na północy a Cordillera del Bálsamo i pasmem Sierra de Apaneca / Ahuachapán Range na południu i południowym-zachodzie. San Isidro znajduje się w przejściu między tymi dwiema południowymi kordylierami. 7Jest to region rolniczy, interesujący również przyrodniczo => przyroda Salwadoru. W odległości 5,5 km na północ od stanowiska archeologicznego San Isidro i z maksymalnym przewyższeniem 314 m, leży potencjalnie interesujące archeologicznie jezioro Coatepeque, wchodzące w skład kompleksu wulkanicznego Santa Ana.

© Przemek A. Trześniowski | archeologia.edu.pl

Bibliografia:

Cabassi, J.; F. Capecchiacci, F. Magi, O. Vaselli, F. Tassi, F. Montalvo, I. Esquivel, F. Grassa, A. Caprai (2019) Water and dissolved gas geochemistry at Coatepeque, Ilopango and Chanmico volcanic lakes (El Salvador, Central America), „Journal of Volcanology and Geothermal Research”, 378, s. 1-15 https://doi.org/10.1016/j.jvolgeores.2019.04.009

Lexa Jaroslav, Jiří Šebesta, José Alexander Chavez, Walter Hernández, Zoltán Pécskay (2011) Geology and volcanic evolution in the southern part of the San Salvador Metropolitan Area, „Journal of Geosciences” 56, s. 105–140 DOI:10.3190/jgeosci.088

Lopez, D.L.; J. Bundschuh, P. Birkle, M.A. Armienta, L. Cumbal, O., Sracek, L. Cornejo, M. Ormachea, (2012) Arsenic in volcanic geothermal fluids of Latin America, „Science Total Environment” 429, 57–75

MARN (2017) Informe técnico sobre cambio de color en las aguas del Lago de Coatepeque. Technical report. Ministerio de Medio Ambiente y Recursos Naturales de El Salvador

Mata Amado, Guillermo (2002) Exploraciones subacuáticas en los lagos de Guatemala. (in:) J. Laporte, H. Escobedo i B. Arroyo (eds:) XV Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala 2001, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala, s. 589-604

McMahan, Caleb D.; Wilfredo A. Matamoros, Enrique Barraza, Justin Kutz, Prosanta Chakrabarty (2014) Taxonomic Status of the Lago Coatepeque Endemic Convict Cichlid Amatitlania coatepeque (Teleostei: Cichlidae), „Copeia” 4, s. 633-638 DOI:10.1643/CI-13-153

Pullinger, C. (1998) Evolution of the Santa Ana volcanic complex, El Salvador, (master thesis), Michigan Technological University, Houghton

Rodriguez, R.; R. Olmos, J. Payes (2014) Medición de gas Radón (Rn222) en aguas termales del Cerro Pacho, Caldera Coatepeque, El Salvador. „Revista Geológica de América Central” 50, 71–82.

Rose, William I.; Julian J. Bommer, Dina L. López, Michael J. Carr, Jon J. Major (2004) Natural Hazards in El Salvador, Geological Society of America Special Paper 375, Boulder, Colorado DOI:https://doi.org/10.1130/SPE375

Salazar, J.M.L.; P.A. Hernández, N.M. Pérez, R. Olmos, F. Barahona, R. Cartagena, T. Soriano, D.L. López, H. Sumino, K. Notsu, (2004) Spatial and temporal variations of diffuse CO₂ degassing at Santa Ana-Izalco-Coatepeque volcanic complex, El Salvador, Central America, (in:) W.I. Rose, J.J. Bommer, D.L. López, M.J. Carr, J.J. Major (eds:) Natural hazards in El Salvador, Geological Society of America Special Paper 375, Boulder, Colorado, s. 129–149. DOI:10.1130/0-8137-2375-2.135

Siebert, L.; P.Kimberly, C.R. Pullinger, (2004) The voluminous Acajutla debris avalanche from Santa Ana volcano, western El Salvador, and comparison with other Central American edifi ce-failure events, (in:) W.I. Rose, J.J. Bommer, D.L. López, M.J. Carr, J.J. Major (eds:) Natural hazards in El Salvador, Geological Society of America Special Paper 375, Boulder, Colorado, s. 5–23 DOI:10.1130/0-8137-2375-2.5

SNET (2000) Cuerpos de Agua Continentales de El Salvador. Report Servicio Nacional de Estudios Territoriales, El Salvador

Trześniowski, Przemysław A. (2021) Manantial de la Aleta – the Top of the Iceberg in a Caribbean Cave, „Archaeology: Just Add Water „Światowit” Suppl. Series U, volume III”, Warsaw University

Trześniowski, Przemysław A. (2018) Podwodne jaskinie południowej Mezoameryki, jako przejścia do Zaświatów. Problematyka metodologii i interpretacji w jaskiniowej archeologii podwodnej, (thesis), Uniwersytet Warszawski