Mezoameryka, archeologia, Majów, architektura, Maya, Usumacinta, Chiapas, Meksyk, Selva Lacandona, Selwa Lakandonów, Plan de Ayutla
Plan de Ayutla to stanowisko archeologiczne w regionie rzeki Usumacinta, w dzisiejszym meksykańskim stanie Chiapas. Odkryto je nieopodal osiedla o tej samej nazwie. Znaleziono tu ślady zamieszkania od epoki późnopreklasycznej po schyłkowoklasyczną. Miasto wyróżnia się niezwykle ciekawą kombinacją wczesno- oraz późnoklasycznej architektury w stylu Usumacinta.
Niektóre rozwiązania architektoniczne Plan de Ayutla mogą wskazywać na inspiracje Palenque, szczególnie budynki z Grupy Krzyża. Inne zaś Piedras Negras. Nie odnajdując żadnych śladów tożsamości miasta zapisanej w glifach, przez dłuższy czas od odkrycia identyfikowano Plan de Ayutla z królestwem Sak Tz’i’.
Plan de Ayutla zajmuje strategiczne miejsce, z którego można było sprawować władzę nad regionem. Leżało na obrzeżach stref wpływów dwóch ważnych ośrodków politycznych: Yaxchilan i Piedras Negras z jednej strony oraz Tonina z drugiej.
Bliżej znajdowały się centra o porównywalnych rozmiarach, takie jak Bonampak, Lacanja Tzeltal, Lacanja Chansayab, La Mar czy Nuevo Jalisco. Plan de Ayutla musiało odgrywać ważną rolę w historii regionu i walkach o polityczną hegemonię oraz kontrolę nad szlakami handlowymi łączącymi dolinę Ocosingo z regionem wokół Palenque.
Zapomniane miasto
Archeolog Peter Schmidt dostał informację od Majów z Lacanha o ruinach dużego miasta nieopodal niedawno utworzonej spółdzielni rolniczej Plan de Ayutla, jakieś 35 km na północny-zachód od stanowiska archeologicznego Bonampak. Na miejscu znalazł akropole, zbudowane na szczytach naturalnych wzgórz o zniwelowanych wierzchołkach. W 1976 r. Schmidt zaraportował stanowisko, podkreślając jego rozmiary, świetny stan zachowania oraz monumentalność tutejszej architektury.
Zasugerował nazwę Toyol Na, co w języku Majów z narodu Tzeltal oznacza Dom na Wzgórzach. Jego raport zawierał fotografie dokumentujące szczegóły konstrukcyjne, które znajdowały się w znacznie w lepszym stanie niż obecnie. Dokument ten przeleżał jednak w archiwach INAH przez kolejne 28 lat. Plan de Ayutla zostało zapomniane i pozostawiony na łup grabieżców – saqueadores.
Zignorowane odkrycie
Dopiero w lutym 1994 r. Alejandro Tovalín Ahumada, dyrektor Proyecto Arqueológico Bonampak, przeprowadził inspekcję Plan de Ayutla. W jej wyniku sporządził raport, w którym przedstawił pilną potrzebę prac interwencyjnych. Alarmował, iż wiele budynków znajdowało się w stanie bliskim zawalenia. Raport ten, podobnie jak raport Schmidta z 1976 r. został jednak zignorowany przez INAH.
Działania ratunkowe
W październiku 2001 r. członkowie społeczności Plan de Ayutla poprosili dyrekcję INAH w stanie Chiapas o przysłanie archeologa, by ocenił prace wykonane przez nich przy oczyszczaniu stanowiska. Wycięto roślinność i uprzątnięto gruz z Północnego Akropolu. Tovalínowi towarzyszył Arnoldo González, dyrektor Projektu Palenque.
W wyniku inwentaryzacji archeologicznej sporządzono kolejny raport, zawierający szczegółowy opis Północnego i Zachodniego Akropolu. W listopadzie 2003 r., Luis Alberto Martos López rozpoczął prace konsolidacyjne, które kontynuował w kilku w kolejnych sezonach.
Plan de Ayutla
Plan de Ayutla rozrzucone jest na przestrzeni około 25 hektarów. Stanowisko składa się z 74 struktur rozmieszczonych na szczytach trzech wzgórz, które przekształcone zostały w akropole: Północny, Zachodni i Wschodni, zaś między nimi siedem placów: Ajk’ol, Yolil, Alan, Beja, Tut, Muku’l i Tonna’. Place te flankowane są dziś przez liczne kopce, niektóre dosyć duże, lecz bez odsłoniętej architektury. Na akropolach natomiast znajdują się dobrze zachowane budynki.
Północny Akropol Plan de Ayutla
Północny Akropol mieści się na ściętym szczycie wzgórza o wysokości 45 m. Kompleks ma jakieś 180 m średnicy i składa się z co najmnie 19 struktur. Górny taras Północnego Akropolu, mieszczący zespół rezydencyjno-świątynny zajmuje powierzchnię 4000 m2. Znajduja się tu liczne dziedzińce, schody, przejścia i patia. Architektura po północnej stronie przypomina układem Piedras Negras. Budynki przy południowej krawędzi wzgórza natomiast styl Usumacinta z Palenque.
Struktura 13 – obserwatorium czy labirynt?
Struktura 13 jest najsłynniejszym z budynków w Plan de Ayutla, ze względu na specyficznie uformowany dach: strzelisty i ozdobiony w wyjątkowy sposób schodkowym ornamentem. Można powiedzieć, że nie znamy drugiego takiego budynku w całym świecie Majów. Strukturę zbudowano na planie kwadratu o boku 9 m. Ma przy tym 11,5 m wysokości. W środku znajdują się dwie podłużne, bardzo wysokie komnaty, których sklepienia mają aż 8 m wysokości. Są to najwyższe znane sklepienia kroksztynowe w architekturze Majów. Komnaty połączono niskim i wąskim przejściem z boku, na wschodnim krańcu. Ściany obu pomieszczeń były pomalowane na czarno, co również jest nietypowe.
Wewnątrz frontowej komnaty Schmidt natknął się na ołtarz kolumnowy, który musiał znajdować się pośrodku pomieszczenia, lecz później go przeniesiono. Ołtarze okrągłę i kolumnowe widać również w świątyniach ustawionych na południowym skraju akropolu.
Zagadkowe otwory wieży?
Podczas badań odkryto rzędy gęsto umieszczonych otworów popalikowych po obu stronach sklepienia i w obydwu komnatach. Mogły one stanowić konstrukcję nośną dla podłóg „drugiego piętra” pomieszczeń. W obu komnatach linie tych otworów znajdują się na nieco innej wysokości. Rozwiązanie takie mogło tworzyć wewnątrz coś w rodzaju wieży. Astronomicznej?
Obserwatorium solarne?
Badania terenowe przeprowadzone w 2009 roku wykazały, że konstrukcja dachu w tylnej komnacie struktury 13 ma skomplikowany system otworów i kanalików. Być może jej przeznaczeniem były obserwacje astronomiczne. Całkiem możliwe, że budynek służył obserwacjom zenitu Słońca podczas letniego przesilenia.
Dla Plan de Ayutla była to bardzo ważna data w kalendarzu agrarnym, wyznaczająca nadejście pory deszczowej. W dniu letniego przesilenia obserwator, znajdujący się w tylnej komorze, widział trzy oświetlone prostokąty na szczycie sklepienia. W tej samej komorze odkryto też trzy graffiti wyobrażające: władcę zasiadającego na tronie, władcę z ceremonialnym berłem oraz przedstawienie samego budynku.
Schyłkowoklasyczna populacja
Struktura 13 zbudowana została w epoce wczesnoklasycznej (250-550 n.e.). W trakcie wykopalisk przeprowadzonych na wschodnim patio Północnego Akropolu znaleziono jednak duże nagroamadzenie ceramiki z grup Altar Orange, Trapiche Incised, Tumba Black-on-Orange, Cedro Fluted, Poite Incised i Tres Naciones Gray, a także trzy figurki Jonutastyle. Wskazują one, że miejsce to było zamieszkane jeszcze w epoce schyłkowoklasycznej.
Najwięszy stadion w regionie
Plan de Ayutla posiadało największy, bo mierzący sobie aż 65 m długości stadion nad Usumacintą. Podobnie jak inne w regionie, miał kształt wielkiej litery I z dwiema poprzeczkami. W odróżnieniu od innych, w miejsce trzech miał natomiast tylko jeden znacznik boiskowy, w formie kamiennej kolumny wkopanej w samym centrum. Pozbawiony zdobień monolit ma 1,1 m wysokości i 0,52 m średnicy. Wystawał ponad poziom boiska o jakieś 45 cm.
Z panelu z Caracas (teraz z Nowego Jorku) wiemy, że ? K’uk’ – protoplasta dynastii Sak Tz’i’, określany był jako pitz ajaw – władca boiska. Boisko w Lacanja Tzeltal, które konkuruje z Plan de Ayutla o miano stolicy Sak Tz’i’, ma tylko 55 m długości i też pojedynczy znacznik na środku.
Jak się dostać do Plan de Ayutla?
Stanowisko archeologiczne Plan de Ayutla położone jest 3,5 km od osady Lacanja Tzeltal w gminie Ocosingo w sercu niegdysiejszej Selwy Lakandonów. Region ten jest znany jest jako Sierra de Jalapa i znajduje się bardzo blisko Rezerwatu Biosfery Montes Azules. Geograficznie i kulturowo miejsce to leży w górnym biegu rzeki Usumacinta. Z Palenque można dotrzeć w te okolice drogą federalną 307, jednak należy w odpowiednim momencie skręcić między wioski. Do celu nie prowadzą żadne kierunkowskazy.
Jeżeli uznasz treści publikowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne, wesprzyj nas, przyłączając się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy, od trzech lat utrzymuję portal własnym sumptem, bez reklam. Opublikowałem tutaj w tym czasie ponad 175 artykułów z materiałami i informacjami pozyskanymi w terenie. Jednak, z roku na rok koszty utrzymania portalu rosną i obecnie jest to już prawie 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/tp8bu6. Zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat.
Wspierajmy polską naukę 
Bibliografia:
Biró, Péter (2005) Sak Tz’i’ in the Classic Period Hieroglyphic Inscriptions. Mesoweb Publications
Golden, Charles; Andrew K. Scherer, Stephen Houston, Whittaker Schroder, Shanti Morell-Hart, Socorro del Pilar Jiménez Álvarez, George Van Kollias, Moises Yerath Ramiro Talavera, Mallory Matsumoto, Jeffrey Dobereiner, Omar Alcover Firpi (2020) Centering the Classic Maya Kingdom of Sak Tz’i’. „Journal of Field Archaeology” 45(2), pp. 67-85, DOI:10.1080/00934690.2019.1684748
Martos López, Luis Alberto (2009) The Discovery of Plan de Ayutla, Mexico. (in:) Charles Golden, Stephen Houston, Joel Skidmore (eds.) Maya Archaeology Reports, pp. 60–77. San Francisco: Precolumbia Mesoweb Press.
Matsumoto, Mallory E.; Andrew K. Scherer, Charles Golden, Stephen Houston (2023) Sculptural Traditionalism and Innovation in the Classic Maya Kingdom of Sak Tz’i’, Mexico.
„Ancient Mesoamerica” 34(1):160-183. DOI:10.1017/S0956536121000316
Trześniowski, Przemek A. (2024) Plan de Ayutla – zapomniane miasto Majow i Sak Tz’i’ – zaginione królestwo. Mezoameryka