Mezoameryka, archeologia, Majów, architektura, Maya, Usumacinta, Chiapas, Meksyk, Selva Lacandona, Selwa Lakandonów, Lacanja Tzeltal
Lacanja Tzeltal to stanowisko archeologiczne położone w regionie Usumacinta, w dzisiejszym meksykańskim stanie Chiapas. W wyniku analizy inskrypcji z panelu 1 znalezionego na terenie stanowiska Lacanja Tzeltal orzeczono, że jest to najprawdopodobniej stolica poszukiwanego od 1994 roku zaginionego królestwo Sak Tz’i’ (Biały Pies).
Zaginione królestwo Sak Tz’i’
Królestwo Sak Tz’i’ znane było z inskrypcji pochodzących z wielu innych stanowisk archeologicznych w Chiapas i w Gwatemali, jak Yaxchilan, Bonampak, Palenque, Piedras Negras i La Mar oraz z licznych zrabowanych artefaktów, znajdujących się obecnie w kolekcjach prywatnych i muzealnych, rozsianych po całym świecie.
Uprzednio za stolicę królestwa Sak Tz’i’ uważano stanowisko archeologiczne Plan de Ayutla, które odkryto na na południe od Lacanja Tzeltal w 1976 roku.
Stanowisko Lacanja Tzeltal
Stanowisko Lacanja Tzeltal położone jest w widłach trzech strumieni z dorzecza Lacanja. Miasto zorientowano na osi północny-wschód – południowy-zachód. Główna grupą struktur złożona jest z placu z dwiema piramidami: „północną” i „południową” oraz kilkoma platformami wokoło. Przypominać tym może dawny układ MFC (Middle Formative Chiapas). Brak jest tu jednak grupy E, choć jest boisko do pitz (pok-ta-pok).
Klasyczna architektura, preklasyczne korzenie
Wstępne badania archeologiczne sugerują, że Lacanja Tzeltal ma korzenie w epoce środkowopreklasycznej, między 750 a 450 p.n.e., co wiemy dzięki znalezionej tu ceramice z najstarszej fazy – Mamon. Cała widoczna obecnie architektura pochodzi jednak z okresu klasycznego. Co zastanawiające, ośrodek przygasł pod koniec okresu preklasycznego, dzieląc los wielkich metropolii Majów z odległej Niecki Mirador-Calakmul. Ponowny rozkwit Lacanja Tzeltal miał miejsce dopiero w epoce późnoklasycznej. Miasto kwitło między VI a IX stuleciem n.e.
Architektonicznie stanowisko Lacanja Tzeltal reprezentuje styl Usumacinta. Ruiny świątyń przypominają Grupę Krzyża z Palenque. Tutejsze boisko do pitz (pok-ta-pok) ma 55 m długości. O 10 m mniej niż to w Plan de Ayutla. Przypomina kształtem stadiony z Chinkultic, Plan de Ayutla czy Chinikiha. Tym co je łączy z Plan de Ayutla jest dodatkowo pojedynczy znacznik boiskowy zamiast trzech w samym centrum stadionu. Interesującym elementem architektury Lacanja Tzeltal są jego mury obronne, uzupełniające ściany monumentalnych budowli oraz wąwóz na północnym-zachodzie.
Zęby czasu i pił łańcuchowych
Stanowisko Lacanja Tzelta padało ofiarą intensywnych rabunków drugiej połowie XX stulecia. Większość monumentów znalezionych przez to tylko resztki, poobrzynane z najciekawszych fragmentów piłami saqueadores, czy to ręcznymi czy mechanicznymi. Te, pozostawione na miejscu zostały poprzemieszczane. Większość z nich pozbawiona jest jednak zdobień i inskrypcji, również w wyniku długotrwałego działania czynników atmosferycznych. Wyjątkiem od reguły jest panel 1 z Lacanja Tzeltal, ocalony przez właściciela stanowiska.
Panel 1 z Lacanja Tzeltal
Odnaleziony u podnóża akropolu (struktura E5-1), gdzie został porzucony przez łupieżców, ma odłamany tylko lewy-dolny róg. Oryginalnie był najprawdopodobniej wbudowany w fasadę akropolu. W celu ochrony został przeniesiony do prywatnego muzeum w osadzie Lacanja Tzeltal. Stylistycznie przypomina Tablet 96 Glifów z Palenque (zwróćcie choćby uwagę na wypełniacze w cyfrach, w kształcie litery x).
Przygody bogów…
Tekst w górnej części zaczyna się datą złożoną z kół czasu w kalendarzach tzolk’in i haab’. Jest to 13 Ajaw 13 K’umk’u. Klauzula opisuje ceremonię yaxtuun powiązaną z pierwszym monumentem konsekrowanym przez władcę po wstąpieniu na tron. Podobne rytuały zarejestrowano w Tonina (monument 169:B4) oraz Piedras Negras (stela 6:A18). Jednakże, treść odnosząca się do mitycznych wydarzeń, których bohaterami są istoty ponadnaturalne, przypomina literackie kompozycje z Palenque i tylko z Palenque.
13 Ajaw 13 K’umk’u mogło wypadać 9.14.12.6.0 (31 I 724 n.e.) lub 9.17.5.1.0 (18 I 776 n.e.) – daty odległe o jeden obrót kół czasu kalendarzy tzolk’in i haab’, czyli 52 lata, ale zważywszy treść powiązaną z istotami ponadnaturalnymi, równie dobrze historia mogła mieć miejsce w rok po uruchomieniu obecnej wersji wszechświata: 0.0.1.0.0 (7 VIII 3113 p.n.e.), albo 52 lata wcześniej. Reszta wydarzeń z górnej części steli rozgrywa się już w latach 740. n.e.
…i bohaterów
Tekst w dolnej połowie panelu 1 opiewa urodziny Kab Kante’ w dniu 9 Ok’ 13 Kanjalab (26 II 721 n.e.) i prawdopodobnnie jego wstąpienie na tron [3 Ak’bal] 16 Mak (15 X 771 n.e.). Byłby to zatem trzeci władca tego imienia w linii dynastycznej Sak Tz’i, który musiałby panować po Aj Sak Maaxu – być może starszym bracie. Był bowiem synem władcy Sak Tz’i’ o imieniu Kan Ek’, który musiał panować przed Aj Sak Maaxem i, prócz panelu 1 z Lacanja Tzeltal, znany jest jeszcze ze steli 10 w Yaxchilan.
Boisko w Lacanja Tzeltal
Jak wiadomo z Panelu z Caracas (obecnie Panelu z Nowego Jorku), ? K’uk’ – protoplasta dynastii Sak Tz’i’, określany był jako pitz ajaw – władca boiska. Boisko w Lacanja Tzeltal ma 55 m długości i pojedynczy znacznik w formie ołtarza 11 na środku. Jest to jak dotąd jedyny monument na stanowisku odkopany przez archeologów. Rozmiarem boisko z Lacanja Tzeltal ustępuje w regionie Usumacinta jedynie dłuższemu o 10 m stadionowi z Plan de Ayutla.
Sekwencja władców Sak Tz’i’ – królestwa Białego Psa
Władcy Sak Tz’i’ nosili zwykły tytuł ahau, podobnie jak ich sąsiedzi znad rzeki Lacanja – władcy królestwa Ak’e, nie zaś k’uhul ahau, który był zastrzeżony dla władców większych ośrodków, jak położone nad Usumacintą: Pa’chan (Yaxchilan), B’akaal (Palenque) czy K’in (Piedras Negras). Przez pewien czas władcy Sak Tz’i’ legitymowali się równocześnie tytułami Sak Tz’i’ i Ak’e oraz tytułem bakab.
Poniżej lista władców królestwa Sak Tz’i’ znanych z materiału epigraficznego. Lista nie jest kompletna – panel 1 wymienia choćby władcę o imieniu Kan Bolon (F6-G1), trudno jednak umiejscowić go w czasie. Nie wiadomo także jakie relacje dziedziczenia występowały między poszczególnymi władcami.
- ? K’uk’ 654<
- U K’ab’ >564
- K’ab’ Kante’ I >628?
- K’ab’ Kante’ II >653-693<
- Kan Ek’ 766?
- Aj Sak Maax >754-772<
- K’ab’ Kante’ III <771
- Yeht’ K’inich >787
- Jats’ Tokal Ek’ Hpalnix >796?<
- K’ab’ Kante’ IV >864<
Jeżeli uznasz treści publikowane na portalu MEZOAMERYKA: archeologia.edu.pl za użyteczne, wesprzyj nas, przyłączając się do akcji przedłużenia działalności portalu. Wierząc mocno w powszechny i darmowy dostęp do wiedzy, od trzech lat utrzymuję portal własnym sumptem, bez reklam. Opublikowałem tutaj w tym czasie ponad 175 artykułów z materiałami i informacjami pozyskanymi w terenie. Jednak, z roku na rok koszty utrzymania portalu rosną i obecnie jest to już prawie 1200 zł. Dlatego zorganizowałem zbiórkę pod adresem: zrzutka.pl/tp8bu6. Zachęcam do nawet najdrobniejszych wpłat.
Wspierajmy polską naukę 
Bibliografia:
Biró, Péter (2004) Sak Tz’i’ in the Classic Period Hieroglyphic Inscriptions. Mesoweb Publications
Golden, Charles; Andrew K. Scherer, Stephen Houston, Whittaker Schroder, Shanti Morell-Hart, Socorro del Pilar Jiménez Álvarez, George Van Kollias, Moises Yerath Ramiro Talavera, Mallory Matsumoto, Jeffrey Dobereiner, Omar Alcover Firpi (2020) Centering the Classic Maya Kingdom of Sak Tz’i’. „Journal of Field Archaeology” 45(2), pp. 67-85, DOI:10.1080/00934690.2019.1684748
Martos López, Luis Alberto (2009) The Discovery of Plan de Ayutla, Mexico. (in:) Charles Golden, Stephen Houston, Joel Skidmore (eds.) Maya Archaeology Reports, pp. 60-77. San Francisco: Precolumbia Mesoweb Press.
Matsumoto, Mallory E.; Andrew K. Scherer, Charles Golden, Stephen Houston (2023) Sculptural Traditionalism and Innovation in the Classic Maya Kingdom of Sak Tz’i’, Mexico.
„Ancient Mesoamerica” 34(1):160-183. DOI:10.1017/S0956536121000316
Trześniowski, Przemek A. (2024) Plan de Ayutla – zapomniane miasto Majow i Sak Tz’i’ – zaginione królestwo. Mezoameryka